रेशीम अळ्यांचे संरक्षण

रेशीम अळ्यांना होणाऱ्या रोगांपैकी एक म्हणजे मस्कार्डीन. पावसाळी, तसेच हिवाळी हंगामात हा रोग आढळून येतो. हा रोग परजीवी बुरशीमुळे होत असून, या रोगाने अळ्यांचे नुकसान होते. त्यासाठी प्रादुर्भाव दिसताक्षणी वेळीच नियंत्रण करायला हवे.
मस्कार्डीन या रोगास "कॅल्सिनो' असेही म्हणतात. हा रोग परजीवी बुरशीमुळे होत असून, या रोगाचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात पावसाळा तसेच हिवाळ्यात दिसून येतो. रेशीम शेती उद्योग करणाऱ्या सर्व देशांमध्ये हा रोग आढळून येतो. आपल्या देशात रेशीम अळ्यांना होणाऱ्या विविध रोगांमुळे 10 ते 40 टक्के नुकसान होते. या रोगामुळे रेशीम कीटकांस विविध रंग प्राप्त होतात, त्यावरून मस्कार्डीनचे विविध प्रकार पाडले आहेत. जसे लाल मस्कार्डीन, पिवळा मस्कार्डीन, काळा मस्कार्डीन, हिरवा मस्कार्डीन, पांढरा मस्कार्डीन. यांपैकी पांढऱ्या व हिरव्या मस्कार्डीनचा प्रादुर्भाव इतर प्रकारच्या मस्कार्डीनच्या तुलनेत जास्त होतो.
पांढरा मस्कार्डीन - या रोगात मेलेल्या रेशीम अळ्यांच्या शरीराचा रंग पांढरा होत असल्याने या रोगास पांढरा मस्कार्डीन असे म्हटले जाते. भारतात पांढरा मस्कार्डीन मोठ्या प्रमाणात आढळून येतो.

रोग होण्याची कारणे

रेशीम अळ्यांना हा रोग होण्याची विविध कारणे आहेत.1) हा रोग प्रामुख्याने बिव्हेरिया बॅसियाना या बुरशीमुळे होतो. 2) कीटक संगोपनगृहातील कमी तापमान व जास्त आर्द्रता या बुरशीच्या वाढीस कारणीभूत ठरते. 3) या रोगाचा प्रादुर्भाव बहुतांश दूषित कीटक संगोपन साहित्य निर्जंतुकीकरण न करता वापरल्याने होतो. 4) रोगिष्ट अळ्यांचा योग्यरीत्या नायनाट न केल्यास, रोगिष्ट अळ्या उघड्यावर फेकून दिल्यास हवेच्या झोताबरोबर या बुरशीचे बीज (स्पोअर्स) कीटक संगोपनगृहात प्रवेश करतात व निरोगी रेशीम कीटकांस या रोगाची लागण होते. 5) हा रोग संसर्गजन्य असल्याने रोगिष्ट अळ्या निरोगी अळ्यांच्या सान्निध्यात आल्यास या रोगाचे बीज (स्पोअर्स) निरोगी अळ्यांना चिकटून शरीरात प्रवेश करतात व रोगाची लागण होते. 6) कीटक संगोपनापूर्वी व कीटक संगोपनानंतर निर्जंतुकीकरण कार्यक्रमाची काटेकोरपणे अंमलबजावणी न केल्यानेदेखील हा रोग उद्‌भवू शकतो.

रोगाची लक्षणे

1) कीटकाची भूक कमी होऊन हालचाल मंदावते. 2) कीटकाच्या त्वचेचा तण्यता गुणधर्म नाहीसा होऊन शरीराला चकाकी येऊन शरीर ओलसर होते. 3) मृत्युपूर्वी कीटक उलट्या करते, विष्ठाही पातळ होते. 4) रोगाची लागण झालेले कीटकाचे मृत शरीर दहा तासांनी कडक होऊन पांढऱ्या खडूसारखे दिसते.

उपाय योजना

1) कीटक संगोपनापूर्वी व कीटक संगोपनानंतर परिसर, कीटक संगोपन साहित्य इत्यादींचे निर्जंतुकीकरण करावे. 2) कीटक संगोपनगृहात तापमान, आर्द्रता योग्य प्रमाणात ठेवावी व पुरेशी वायुविजनाची व्यवस्था असावी. 3) कीटक संगोपन चालू असताना वातावरण निरोगी ठेवावे. 4) रोगिष्ट कीटक बेडमधून वेळीच गोळा करून नष्ट करावेत. 5) केंद्रीय रेशीम मंडळाने विकसित केलेल्या विजेता पावडरची योग्य प्रमाणात धुरळणी करावी. 6) कीटकांनी खाऊन शिल्लक राहिलेला पाला व विष्ठा खत खड्ड्यात गाडून नष्ट करावे. 7) प्रत्येक कातावस्था संपल्यावर बेडवर एकसारख्या प्रमाणात फॉर्म्यालिन चाफची धुरळणी करून बेड वर्तमानपत्राने अर्धा तास झाकून ठेवावा, ज्यामुळे बुरशीचे बीज (स्पोअर्स) नष्ट होतील.

रेशीम कीटकांच्या अवस्थांनुसार फॉर्म्यालिन चाफमधील फॉर्म्यालिनची तीव्रता पुढीलप्रमाणे असावी - रेशीम कीटकांची पहिली व दुसरी अवस्था - 0.4 टक्का, तिसरी अवस्था - 0.5 टक्का, चौथी अवस्था - 0.6 टक्का, पाचवी अवस्था - 0.8 टक्का (फॉर्म्यालिन चाफमधील फॉर्म्यालिन द्रावण व लाकडी भुश्‍श्‍याचे प्रमाण 1ः10 असावे.)

फॉर्म्यालिन चाफ तयार करण्याची पद्धत

प्रथम लाकडी भुस्सा अर्धवट भाजून घ्यावा. भुस्सा थंड झाल्यावर त्यामध्ये फॉर्म्यालिनचे द्रावण टाकून चांगले मिश्रण करावे. महत्त्वाचे म्हणजे कीटक कातीवर बसण्यापूर्वी, तसेच कातीवर असताना फॉर्म्यालिन चाफचा वापर करू नये.

स्त्रोत - अग्रोवन