दर्जेदार डाळिंब रोप

डाळिंबाची रोपे तयार करताना मातृवृक्षाची निवड अतिशय महत्त्वाची आहे.

• मातृवृक्षाचे वय साधारणपणे 3 वर्षे असावे.
• मातृवृक्ष निरोगी व तजेलदार असल्यास फांद्यांची साल सहजासहजी निघते.
• रोपे तयार करण्यासाठी गुटी बांधावयाच्या मातृवृक्षांना दीड ते दोन महिने अगोदर रासायनिक खत व शेणखताची मात्रा देणे आवश्‍यक आहे.
• मातृवृक्षाची संपूर्ण इतिहास विशेषतः त्याचा स्रोत, जात, झाडाची वाढ, फळांची संख्या, फळाचा आकार, फळाचा रंग, कीड व रोग प्रतिकारकक्षमता अशा बाबींची तीन वर्षांची माहिती जमा केलेली असावी. त्यातून चांगल्या प्रतीची फळे देणारी, निरोगी व सर्व दृष्टिकोनातून उत्तम ठरलेली मातृवृक्षाची निवड करावी.
• मातृवृक्षाची नामवंत प्रयोग शाळेत सेरॉलॉजिकल किंवा मॉलिक्‍युलर मार्कर अथवा बॅक्‍टेरिया फेजेस इ. पद्धतीने मातृवृक्ष निरोगी तसेच विषाणूयुक्त असल्यासंबंधीची चाचणी करून घ्यावी.

गुटी बांधण्याची पद्धत -

डाळिंबाची 90 टक्के रोपे ही गुटी कलम पद्धतीने बनवली जातात.

• पावसाळ्यात (जून ते ऑगस्ट) गुटी बांधल्यास अधिक आर्द्रतेमुळे चांगल्या मुळ्या फुटतात. त्याच प्रमाणे नोव्हेंबर-डिसेंबर महिनादेखील गुटी बांधण्यास पोषक आहे.
• मातृवृक्षावरती गुटी कलम बांधण्यासाठी पेन्सिलच्या जाडीच्या आकाराच्या व एक वर्ष वयाच्या सुदृढ फांद्याची निवड करावी. निवडलेल्या फांदीवरील डोळे नसलेल्या भागातून 2 ते 2.5 सें.मी. वर्तुळाकार भागातील साल आंतरभागाला इजा न होता काढावी. साल काढण्यासाठी धारधार चाकूचा वापर करावा.
• साल काढलेल्या भागावर शेवाळ (spnagnmmoss) गोलाकार लपेटावे. या शेवाळाची पाणी शोषण क्षमता जास्त असते. 200 ते 300 गेज जाडीच्या 5 इंच x 6 इंच पॉलिथीनच्या तुकड्याने गुंडाळून बारीक सुतळीने बांधावे. सुतळीने बांधताना संपूर्ण शेवाळ झाकले जाईल याची काळजी घ्यावी. ओल्या शेवाळामुळे कापलेल्या भागावरती ओलावा टिकून राहतो.
• गुटी बांधताना मातृवृक्षावरील पाने काढावी लागतात, त्यामुळे मातृवृक्षास इजा झालेली असते. गुटी बांधून झाल्यानंतर बोर्डो मिश्रण (1 टक्का)ची फवारणी करावी.
• 30 ते 45 दिवसांत पॉलिथीनच्या आतील शेवाळामध्ये पांढऱ्या मुळ्या फुटलेल्या दिसतात.

मिश्रणाचे गुणधर्म -

• रोपांना घट्ट आधार देणारे असावे.
• मिश्रणांची पाणी धारण क्षमता चांगली असावी.
• मिश्रण सच्छिद्र म्हणजेच हवा खेळते राहणारे असावे.
• मिश्रणात अन्नद्रव्याची उपलब्धता असावी.
• मिश्रणे तणाच्या बिया व हानिकारक जीवजंतूंपासून मुक्त असावीत.
• रोपे बनवण्यासाठी पोयटा मातीचा वापर अधिक प्रमाणात होतो.
• 40 टक्के वाळू, 40 टक्के सील्ट व 20 टक्के चिकन मातीचे कण असणारी माती सर्वोत्तम समजली जाते.
• या मातीवर प्लॅस्टिक कागद अंथरून सौर ऊर्जेच्या साह्याने किंवा बाष्प जल प्रक्रियेद्वारा निर्जंतुकीकरण करून घ्यावे. त्यात ऍझोस्पिरीलम, पीएसबी, ट्रायकोडर्मा व्हीरीडी किंवा ट्रायकोडर्मा हरजीयानम 1 किलो, निबोंळी पेंड 5 किलो, व्हॅम 200 ग्रॅम प्रति 100 किलो मिश्रणामध्ये मिसळावे.
• गुट्याची लागवड करण्यासाठी 200 गेज जाडीच्या काळ्या रंगाच्या छिद्र असलेल्या 4'' x 6'' x 2'' आकाराच्या पॉलिथीन पिशव्या वरील मिश्रणाने भरून घ्याव्यात.
• 1 मीटर रुंदीचे व तीन मीटर लांबीचे 30 सें.मी. खोलीच्या वाफ्यात मातीने भरलेल्या पिशव्या ठेवाव्यात. मातीचे मिश्रण संपूर्ण ओले होईल अशा प्रकारे भरपूर पाणी द्यावे.

• साधारणपणे गुटी बांधल्यापासून 45 ते 50 दिवसांनंतर मातृवृक्षावरील गुटीतील मुळ्यांना तांबूस रंग येतो. त्यानंतर गुटीच्या खालील बाजूंनी (खोडाच्या बाजूने) शेवाळ बांधलेल्या जागेच्या लगत सिकेटरने कट करावा.
• लागवड करण्यापूर्वी शेवाळावरील पॉलिथीन पेपर काढून गुटी कलमाची मुळे 10 ते 15 सेकंद कॉपर ऑक्‍सिक्‍लोराईड 2 ते 2.5 ग्रॅम प्रति लिटर किंवा कार्बेंडाझीम 1 ग्रॅम प्रति लिटर द्रावणात बुडवावी.
• माती मिश्रणाने भरलेल्या पॉलिथीन पिशव्या पाण्याने चांगल्या प्रकारे भिजवून घ्याव्यात.
• गुटीकलम लागवड करताना शेवाळाच्या वरील बाजूने तीन बोटाचा आधार देत गुटी कलम हलक्‍या हाताने शेवाळ पूर्ण मातीत झाकले जाईल, अशा प्रकारे व्यवस्थित लावावे. अन्यथा मुळे तुटण्याची शक्‍यता असते.
• गुटी कलम लागवड केल्यानंतर 3 ते 4 दिवसांनी पाणी द्यावे.
• 15 दिवसांनी 5 ग्रॅम प्रति लिटर या प्रमाणे ट्रायकोडर्माचे ड्रेंचिंग करावे. लागवड केल्यानंतर साधारणपणे 15 दिवसांनी नवीन फुटवे फुटतात. गरजेनुसार कीटकनाशक व बुरशीनाशकाची फवारणी करावी.
• शास्त्रीय पद्धतीने तयार केलेल्या डाळिंब कलमांचा वापरच लागवडीसाठी करावा.

(लेखक मध्यवर्ती रोपवाटिका, बियाणे विभाग, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी येथे कार्यरत आहेत)

----------------------------------------------------------------------------------------------

स्त्रोत:अग्रोवन