वैदिक पुराणकथा

पृथ्वी, अंतरिक्ष व स्वर्ग या तीन  भागांत विश्वाची विभागणी करण्यात आली होती. अंतरिक्षाला समुद्र म्हटले जाई आणि त्यात स्वर्गीय जल राहते, अशी समजूत होती. पृथ्वी ही आद्य माता व स्वर्ग (द्यौः) हा आद्य पिता मानला जाई. देवांचीही निर्मिती त्यांच्यापासूनच झाली. इंद्र, विष्णू इ. देवांनी त्यांना निर्माण केले वा विस्तृत केले, असेही म्हटले जाई. इंद्र ही आर्यांची प्रमुख देवता होती. सूक्तसंख्येच्या दृष्टीने इंद्राखालोखाल महत्त्वाची  देवता म्हणजे अग्निदेवता होय. त्याला सर्वसाक्षी, सर्वज्ञ, रोगनिवारक, गृहपती इ. विशेषणे लावली जात. दोन अरणींपासून त्याचा जन्म होतो, म्हणून अरणींना त्याच्या माता म्हटले जाई.

वरुण हा विश्वव्यवस्थापक, धर्मसंरक्षक व ऋताने पालन करणारा देव होता. ऋग्वेदात विष्णू हे सूर्यदेवाचेच एक रूप मानले जाई.त्याचे सर्वांत मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची तीन पावले. सूर्याचा उदय ,मध्यान्ह व अस्त ही ती पावले होत. विवस्वान व सरण्यू यांचे जुळे पुत्र म्हणजे अश्विनीकुमार होत. त्यांनी परोपकाराची अनेक कृत्ये केली होती. त्यांनी वृद्ध च्यवनाला पुन्हा तारुण्य दिले. विश्पला नावाच्या राणीचा पाय तुटला असता तिला लोखंडी पाय बसवून दिला. शंयूची वंध्या गाय दुभती केली. सूर्य हा ‘द्यौः’ व ‘अदिति’ यांचा पुत्र असून उषा ही त्याची पत्नी होय. सूर्यदेवतेच्या रथाला सात घोडे असतात. विष्णू, सविता, मित्र आणि पूषन् ही सूर्याचीच रूपे होत. सोमवल्लीचे दैवतीकरण करून सोम ही देवता मानण्यात आली होती. ऋग्वेदाच्या नवव्या मंडलातील सर्व सूक्ते ही सोमसूक्ते आहेत, यावरून सोमाचे महत्त्व स्पष्ट होते. गरुडाने स्वर्गातील सोम पृथ्वीवर आणला, अशी कथा आहे आदित्यांची संख्या सहा, सात वा आठ मानली जाई. ते अदितीचे पुत्र मानले जात. उत्तरकालात त्यांची संख्या बारा मानली गेली.

आदित्यांपैकीच एक असलेला विवस्वत् हा अश्विनीकुमार, यम व मनू यांचा पिता होता. त्वष्ट्याची मुलगी सरण्यू ही त्याची पत्नी होती. आदित्यांपैकी अर्यमन् याचे व्यक्तिमत्त्व स्पष्ट नाही. भग हा धन देणारा होता. २१ अथवा १८० या संख्येने युक्त असा मरुतांचा गण होता. ते ‘रुद्र’ व ‘पृश्नि’ यांचे पुत्र होते. ते इंद्राचे सहकारी असून पाऊस पाडणे, हे त्याचे कार्य होते. वायू ही स्वतंत्र देवताही होती. ऋग्वेदात रुद्र या वादळांच्या देवाने स्थान दुय्यम होते. इंद्राचा सहकारी त्रित आप्त्य विहिरीत पडला असताना बृहस्पतीने त्याला बाहेर काढले. पाऊस पाडण्याचे काम पर्जन्य हा देव करीत असे. ‘आपः’ या जलदेवता होत्या. सिंधू, सरस्वती इ. नद्यांचे दैवतीकरण केले होते. त्वष्टा हा देवांचा कारागीर, धाता हा विश्वनिर्माता आणि बृहस्पती हा देवांचा पुरोहित होता. तीन ऋभूही देवांचे कारागीर होते. श्रद्धा, मन्यू (क्रोध) , काम, श्री, प्राण इत्यादींचेही दैवतीकरण करण्यात आले होते. द्यावापृथिवी, मित्रावरुणौ, इंद्राग्नी इ. प्रकारे देवतांची द्वंद्वे आढळतात. मरुत्, रुद्र इत्यादींचे गण आढळतात. सर्व देवतांचा मिळून ‘विश्वे-देवाः’ असा गण कल्पिलेला होता. मनू, अंगिरस्, दंध्यच, भृगू, अथर्वन, सप्तर्षी इ. ऋषींविषयीच्या पुराणकथा आढळतात. गंधर्व, अप्सरा, असुर, पणी, दस्यू, दास, राक्षस, पिशाच, पितर इत्यादिकांविषयी पुराणकथा होत्या. यम हा मृतांचा राजा मानला जाई.

संदर्भ  : 1 Aldington, Richard; Ames, Delano; Trans. New Larousse Encyclopaedia of Mythology, Mythology, London, 1975.

2.Bolle, K. W. The Freedom of Man in Myth,Mashhville, Tenn. 1968.

3. Campbell, y3wuoeph, The Masks of God, 4 Vols. London,1959-68.

4. Dandekar, R.N.Vedic Religion and Mythology, Poona, 1965.

5 Dent, J. M ;Dutton, E. p. Everyman’s Dictionary of Non- Classical Mythology, New York, 1952.

6. Eliade,Micera; Trans. Myth and Reality, New York,1963.

7. Frazer,J.G.The Golden Bough, New York, 1922

8. Gray, L. H. Ed. The Mythology of all  Races, 13 Vols., Boston 1925-36.

9. Hackin ,J.; Huart Clement & other, trans , Atkinson, F, M, Asiatic mythology, London, 1967.

10. Hooke, S.H. Ed. Myth and Ritual, New York, 1933.

11. Ions, Veronica, Indian Mythology, London, 1967.

12. James, e.o Prehistoric, Religions London, 1957.

13. Jensen, a,e Trans. Myth and Cult among Primitive Peoples, New York, 1963.

14.  Jung, C.G. Kerenyi, K. Trans. Essays on a Science of Mythology, New York, 1950.

15.  Kramer, S.H. Ed ,Mythologies of the Ancient World , Creation, New York 1961.

16. Long C.H.Alpha : The Myths of Cretion, new York, 1963.

17. Malinowaski, Bronislaw Magic, Science and Religion and other Essays, Bosyon, 1948.

18. Malinoyaski Bronislaw Sex, Culture and Myth  ,London 1963.

19. Middleton, John, Myth and Cosmos: Readings in Mythology and Symbolism New York, 1967.