कॅनडा

कॅनडा

उत्तर अमेरिका खंडाचा सु. ४३% प्रदेश व्यापणारे राष्ट्र. क्षेत्रफळ ९९,७६,१८५ चौ. किमी.;लोकसंख्या २,१५,६८,३११ (१९७१). उत्तर अमेरिकेतील अलास्काचा व वेस्ट इंडीजचा प्रदेश सोडला,तर त्या खंडाच्या उत्तरेकडच्या अर्ध्याअधिक भागाचा व जवळच्या लहान मोठ्या बेटांचा समावेश कॅनडात होतो. या देशाच्या उत्तरेस व पूर्वेस अनुक्रमे आर्क्टिक व उत्तर अटलांटिक महासागर आहेत. या देशाची दक्षिण सरहद्द पॅसिफिक महासागर व वुड्स सरोवर यांच्या दरम्यान ४९० उ. अक्षवृत्तावरून जाते. पुढे ती अनेक लहान सरोवरांतून पिजन नदीच्या मुखापर्यंत जाते.

तेथून ती पंच महासरोवरांतून व पुढे ४५० उ. अक्षवृत्तावरून पूर्वेस संयुक्त संस्थानांच्या मेन राज्यापर्यंत जाते व शेवटी उत्तरेकडे व पुन्हा दक्षिणेकडे जलविभाजक क्षेत्रांतून वेडीवाकडी वळणे घेत फंडीच्या उपसागरास जाऊन मिळते. कॅनडाची पश्चिम सरहद्द दक्षिणेस पॅसिफिक किनाऱ्यावरून जाते. मात्र उत्तरेला ती आतल्या बाजूस वळून पर्वतमाथ्यावरून पश्चिम किनाऱ्याला जवळजवळ समांतर होत वायव्येस मौंट सेंट एलिआस (१४१० प.) पर्यंत जाते व तेथून सरळ उत्तरेकडे १४१० प. रेखावृत्तावरून बोफर्ट समुद्रास मिळते. देशाची जास्तीत जास्त दक्षिणोत्तर लांबी सु. ४,८०० किमी. व पूर्वपश्चिम रुंदी ५,६०० किमी. असून ओटावा हे राजधानीचे शहर आहे.

भूवर्णन

या देशाचा आकार मोठ्या आयताकार द्रोणीसारखा असून त्याच्या पूर्व भागात विस्तीर्ण पण कमी खोलीचा हडसनचा उपसागर पसरलेला आहे. या उपसागराच्या पूर्व, पश्चिम व दक्षिण भागी नालाच्या आकाराचा अतिप्राचीन व कठीण प्रस्तरांचा प्रदेश पसरलेला आहे. या प्रदेशाला ‘कॅनडाची ढाल’ असे म्हणतात. हा प्रदेश उत्तरेस बराच रुंद (३,२०० किमी.) असून दक्षिणेकडे निमुळता होत गेलेला आहे. आर्कीयन काळात या ठिकाणी पर्वतश्रेणी तयार झाल्या, पण मागील लक्षावधी वर्षांच्या काळात त्यांची झीज होऊन आज तेथील स्थलीप्राय प्रदेशात कमी कमी उंचीच्या टेकड्या व त्या भोवती लहानमोठी सरोवरे व नद्यांची खोरी तयार झालेली आहेत.

कॅनडाच्या ढालीच्या पूर्वेस, उत्तरेस व पश्चिमेस आणखीही पर्वतश्रेणी आहेत. पूर्वेकडील पर्वतश्रेणींचा आकार इंग्रजी ‘व्ही’ अक्षरासारखा असून त्यांचा शिरोबिंदू पूर्वेकडील न्यू फाउंडलंड बेटात आहे. या शिरोबिंदूपासून एक पर्वतश्रेणी नैऋत्येकडे क्वीबेक आणि मेन या राज्यांच्या सरहद्दीवरून जाते. हीच श्रेणी दक्षिणेकडे अ‍ॅपालॅचिअन पर्वत या नावाने ओळखली जाते. मात्र संयुक्त संस्थानांत अ‍ॅपालॅचिअन पर्वताच्या पूर्वेस जसे रुंद समुद्रतटीय मैदान आढळते, तसे ते कॅनडात आढळत नाही; कारण ते समुद्रात खचले आहे. त्यामुळे त्या ठिकाणी म्हणजेच न्यू फाउंडलंड आणि नोव्हास्कोशाच्या पूर्वेस रुंद व उथळ समुद्रबूड जमीन तयार झाली असून, ती मासेमारीचे एक उत्कृष्ट क्षेत्र म्हणून प्रसिद्ध आहे.

न्यू फाउंडलंड बेटातून दुसरी पर्वतश्रेणी वायव्येकडे जाते. ती लॅब्रॅडॉरच्या पूर्व भागापर्यंत गेलेली आहे. या पर्वतश्रेणीची उंची उत्तर भागात २,७०० मी. असून तिच्या अनेक शाखा भोवतीच्या आर्क्टिक बेटांत पसरलेल्या आहेत. कॅनडाच्या पूर्वेकडील व उत्तरेकडील वर उल्लेखिलेल्या पर्वतश्रेणी मेसोझोइक महाकल्पातील सिल्युरियन आणि क्रिटेशस कल्पात तयार झालेल्या आहेत.

कॅनडाच्या पश्चिम भागी, पॅसिफिक किनाऱ्याला समांतर दक्षिणोत्तर पर्वतश्रेणी पसरलेल्या असून, त्यांपैकी पूर्वेकडील श्रेणी रॉकी पर्वत म्हणून प्रसिद्ध आहे. रॉकी पर्वतश्रेणी उत्तरेस यूकॉन प्रांतातून वायव्येकडे वळते. अलास्कात तिच्या शाखा चारही बाजूंस पसरलेल्या आहेत. या सर्व पर्वतश्रेणी केनोझोइक महाकल्पाच्या सुरुवातीच्या काळात तयार झाल्याने त्या अलीकडच्या व म्हणून अधिक उंचीच्या (३,५०० मी. पेक्षाही जास्त) आढळतात. सर्वांत उंच पर्वत शिखर मौंट लॉगन (६,०५० मी.) यूकॉन टेरिटरीत अगदी नैऋत्येस आहे.

वर वर्णन केलेल्या पर्वत प्रदेशांकडून कॅनडाचा भूप्रदेश अंतर्गत भागातील हडसनच्या उपसागराकडे उतरता होत गेलेला आहे. या उपसागराची पूर्वपश्चिम लांबी ९३० किमी. व दक्षिणोत्तर रुंदी ७८४ किमी. आहे. हा उपसागर उत्तरे अटलांटिक महासागराचीच एक शाखा आहे.

प्लाइस्टोसीन हिमकालात कॅनडाचा बराचसा भाग बऱ्याच काळपर्यंत हिमाच्छादित होता. पुढे कालांतराने येथील हिमप्रवहण नाहीसे झाले, तरी तेथील पूर्वीच्या हिमानी क्रियेमुळे नवीन भूविशेष अस्तित्वात आले. ठिकठिकाणी पसरलेले दगडमातीचे हिमोढ, सरोवरे,नद्यांच्या मूळ प्रवाहांत झालेले बदल व नद्यांच्या मार्गांतील धबधबे हे सर्व हिमकाळात झालेल्या हिमानी कार्याचेच परिणाम होत.

भूरचनेनुसार कॅनडाचे पुढील सहा प्राकृतिक विभाग पडतात

(१) कॅनडाची ढाल : या प्रदेशाचे एकूण क्षेत्रफळ ४१.६ लक्ष चौ. किमी. असून यात लॅब्रॅडॉर, क्वीबेकचा बहुतांश प्रदेश, आँटॅरिओचा उत्तरे भाग यांचा समावेश होतो. या ढालीची पश्चिम सरहद्द वुड्स सरोवरापासून उत्तरेस आर्क्टिक किनाऱ्यावर डार्न्ली आखातापर्यंत गेलेली आहे. या प्रदेशाचा पृष्ठभाग खडकाळ व प्राचीन कठीण प्रस्तरांनी बनलेला आहे. ज्या ठिकाणी जमीन थोडी मऊ खडकांची आहे तेथे नद्यांची खोरी व लहानमोठी सरोवरे तयार झाली आहेत. ज्या ठिकाणी खडक उभे आहेत तेथे गोलाकार लहान लहान टेकड्या झालेल्या आहेत. खरे पाहता नदी व हिम प्रवाह यांमुळे अपघर्षण झालेला हा एक पठारी प्रदेश आहे. या पठारी प्रदेशाच्या बाह्य सरहद्दीवर तुटलेले कडे तयार झाले असून तेथे धबधबे व जलप्रपात निर्माण झालेले आहेत. याच प्रदेशात फार मोठ्या प्रमाणात जलविद्युत्‌ निर्माण करण्यात येते.

(२) अटलांटिक किनाऱ्यालगतचा प्रदेश : या प्रदेशालाच अटलांटिक प्रांत असेही म्हणतात. कॅनडाच्या पूर्व भागातील नोव्हास्कोशा, न्यू ब्रन्सविक व प्रिन्स एडवर्ड बेट, क्वीबेकचा आग्‍नेय भाग व न्यू फाउंडलंड यांचा या प्रदेशात समावेश होतो. हा एक पर्वतप्रदेश असून त्यातील श्रेणी ईशान्य नैऋत्य दिशांस पसरलेल्या आहेत. न्यू ब्रन्सविक प्रांतात मध्यवर्ती उंचवट्याचा प्रदेश असून, त्याच्या वायव्येस पठारी प्रदेश आहे. इतरत्र सखल प्रदेश आहे.

(३) सेंट लॉरेन्स नदीचे खोरे : यात क्वीबेक व आँटॅरिओ प्रांतांचा सखल दक्षिण भाग मोडतो. हा प्रदेश अत्यंत सुपीक व समृद्ध असून त्याचे एकूण क्षेत्रफळ १.८२ लक्ष चौ. किमी. आहे. क्वीबेक शहर व ह्यूरन सरोवर यांच्या दरम्यान अदमासे १,००० किमी. लांबीचे विस्तृत, सपाट मैदान पसरलले असून या खोऱ्यातील आरंभीचा विकास याच भागात झाला.

(४) मध्यवर्ती खंडांतर्गत मैदानी प्रदेश : रॉकी पर्वत व कॅनडाची ढाल यांच्या दरम्यान हा मैदानी प्रदेश पसरलेला असून, त्यात सस्कॅचेवन व अ‍ॅल्बर्टा प्रांतांचा बराचसा प्रदेश व मॅनिटोबा प्रांताच्या दक्षिण भागाचा समावेश होतो. दक्षिणेस हा प्रदेश बराच रुंद (४९० उ. अक्षवृत्तावर मैदानाची रुंदी १,३०० किमी.) असून उत्तरेकडे व वायव्येकडे तो निमुळता होत गेलेला आहे (५६० उ. अक्षवृत्तावर रुंदी ६५० किमी.). हा प्रदेश शेल व वालुकाश्म खडकांनी तयार झालेला असून सपाट आहे. मात्र हा सपाट प्रदेश पायरी-पायरीने पश्चिमेकडून पूर्वेस उतरता होत गेलेला आहे. अ‍ॅल्बर्टात याची उंची ९०० मी. असून सस्कॅचेवन व दक्षिण मॅनिटोबात ती अनुक्रमे ६०० व ३०० मी.आहे.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश