तोफगोळा वृक्ष

तोफगोळा हा वृक्ष लेसिथिडेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव कौरोपिटा गियानेन्सिस आहे. हा मूळचा त्रिनिदाद, दक्षिण-पूर्व अमेरिका, भारत आणि थायलंड या उष्ण प्रदेशांत आढळतो. भारतात २०००-३००० वर्षांपूर्वीपासून या वृक्षाचा आढळ असल्यामुळे त्याचे मूळ भारत असावे, अशी शक्यता आहे. तोफगोळा हा सदाहरित वृक्ष आहे. सु. १५ मी. पर्यंत उंच वाढणाऱ्या या वृक्षाला जमिनीपासून ३ मी. अंतरावर फांद्या फुटतात. पाने साधी, २०-२५ सेंमी. लांब, वरची बाजू गडद हिरवी तर खालची बाजू पांढरट हिरवी असते. फुले आणि फळे पानांच्या बगलेतून न येता मुख्य खोडावर व फांद्यावर येतात. फुले सु.१ मी. लांबीच्या मंजरीवर येतात. फुले पिवळी ते लाल रंगाची, मोठी, १०-१५ सेंमी. व्यासाची आणि भरपूर असतात. फुलात सहा पाकळ्या असून त्या आतून तांबट जांभळ्या रंगाच्या आणि सुवासिक असतात.

पुमंग अनेक पुंकेसरांचा बनलेला असून त्याचा आकार नागाच्या फणीसारखा व जायांगाचा आकार पिंडीसारखा दिसतो. म्हणून या वृक्षाला ‘नागलिंगम’ असेही म्हणतात. फळ मोठे, गोल, २० सेंमी. व्यासाचे व तोफगोळ्यासारखे दिसते. यावरून या वृक्षाला तोफगोळा असेही नाव पडले आहे. त्यात अनेक बिया असतात. सुंदर व शोभिवंत फुलांमुळे तोफगोळा वृक्षाची लागवड बागांमध्ये अनेक ठिकाणी केली जाते. पानांचा रस त्वचारोगावर लावतात. पिकलेल्या फळाला कुजलेल्या मांसासारखा वास येतो. ती त्वचेला किंवा कपड्यांना चोपडल्यास कीटक दूर होतात.

लेखक: सी. आर्. पाटील

स्त्रोत: कुमार विश्वकोश