অসমীয়া   বাংলা   बोड़ो   डोगरी   ગુજરાતી   ಕನ್ನಡ   كأشُر   कोंकणी   संथाली   মনিপুরি   नेपाली   ଓରିୟା   ਪੰਜਾਬੀ   संस्कृत   தமிழ்  తెలుగు   ردو

पाम

पाम

ही इंग्रजी संज्ञा सर्व ‘ताल’ वृक्षांना उद्देशून वापरली जाते. संस्कृत वाङ्मयात ‘ताल’ ही संज्ञा ताड, माड, खजूर, पोफळी (सुपारी). अनेक व आप्तसंबंध (अनेक गुणधर्मांत साम्य) दर्शविणार्‍या झाडांना वापरलेली आढळते. वनस्पतिशास्त्राच्या दृष्टीने त्या सर्वांच्या सामान्य लक्षणांचे वर्णन ⇨पामी (पामेसी) या नोंदीत दिले आहे. येथे ‘पाम’ या सदरातील काहींची स्वतंत्र वर्णने पुढे दिली आहेत. ताल वृक्षाच्या उपयोगाने बनविलेल्या धनुष्याचा उल्लेख महाभारत आणि काशिकावृत्ती यांत आढळतो. पाणिनी यांच्या अष्टाध्यायीमध्ये ( स. पू. सहावे शतक) ताल वृक्षाचा निर्देश आढळतो. तसेच कौटिलीय अर्थशास्त्रातही ताल व ⇨ ताड आणि वात्सायन यांच्या कामसूत्रात ⇨ खजुराचा उल्लेख केलेला आढळतो. चरकसंहितेत व सुश्रुतसंहितेत खर्जूर, नारिकेल [→ नारळ], ताल यांचा निर्देश केलेला आहे. यावरून अनेक ताल वृक्षांचे गुणधर्म भारतीयांना परिचित होते हे स्पष्ट आहे. सुपारी; भेर्ली माड; गुलगा; माझरी; तेल माड; शेवरा; शिंदी; पिनांगा; बास; वेत; ताड; नारळ इ. ताल वृक्षांच्या स्वतंत्र नोंदी आहेत.

परांडेकर, शं. आ.

चिनी पाम

(इं. ड्वार्फ ग्राउंड रतन, लार्ज लेडी पाम; लॅ. र्‍हॅपिस एक्सेल्सा, र्‍हॅ. फ्लॅबेलिफॉर्मिस; कुल-पामी). हे सदापर्णी शोभिवंत, काटक व झुबक्याप्रमाणे पसरून वाढणारे क्षुप (झुडूप) मूळचे चीन व जपान येथील असून हल्ली त्याचा प्रसार शोभेकरिता बागेत सर्वत्र झाला आहे. ते दलदलीतही वाढते, बहुधा ओलसर जागी व सावलीत अधिक चांगले वाढते. जमिनीतून आलेल्या अनेक बारीक खोडांची बेटे बनतात. र्‍हॅपिस हे वंशनाम त्याच्या पानांचा निमुळता आकार किंवा पाकळ्यांची सुईसारखी टोके (प्रशुके) ह्यांना अनुलक्षून असावे. र्‍हॅपिस वंशात सु. पंधरा जाती असून त्या द. चीन ते जावापर्यंत आढळतात. त्यांची सर्वसामान्य लक्षणे पामी कुलात (ताल कुलात) वर्णिल्याप्रमाणे असतात. चिनी पामचे खोड बोरूसारखे, सु. २ मी. उंच असून त्याचा व्यास सु. २.५ सेंमी. असतो. खोडापासून जमिनीत वाढलेल्या अनेक फांद्या (अधश्वर) नंतर जमिनीवर वाढून बेट मोठे होत जाते.

खोडावर अनेक, मोठी, एकाआड एक, संयुक्त, जाडसर, काहीशी चुण्या पडलेली (चूणित) व ५-७ लांबट दलांची पाने असतात. ती पंख्यासारखी अर्धवर्तुळाकृती असून दले रेखाकृती, टोकास छेदित (कापल्यासारखी) व कडेने काटेरी असतात. मुख्य देठ बारीक, दोन्ही बाजूंस फुगीर व कडेने काटेरी असतो. आवरक (खोडास वेढणारा पानाचा देठ) जाळीदार व लांब असतो. फुलोरे [स्थूल कणिशे;→पुष्पबंध] पानापेक्षा लहान असून महाछदे २-३ व पातळ; फुले पिवळी, विभक्तलिंगी, तीन संदले, पुष्पमुकुटात तीन पाकळ्या, केसरदले सहा, स्त्री-पुष्पात तीन सुटी किंजदले [→फूल] व त्यांपासून तीन अश्मगर्भी फळे (आठळी फळे) बनतात.

इंटरमेडिया या प्रकारात पाने जमिनीला समांतर असतात. चिनी पाम बागेमध्ये पिपात किंवा कुंडीत लावतात, कुंपणाकडेनेही लावतात. अधश्वर किंवा बिया वापरून अभिवृद्धी करतात. एक भाग वाळू, एक भाग पानांचा भुगा व तीन भाग पोयट्याची माती या मिश्रणाची माती चांगली; उघड्यावर किंवा सावलीत ते वाढते. सोनेरी पानाचा व पांढर्‍या पानाचा असे दोन उद्यानप्रकार लागवडीत आहेत. चिनी पामच्या खोडापासून हातात धरावयाच्या काठ्या (हात-काठ्या) व छत्रीचे दांडे बनवितात. पाने छपराकरिता वापरतात. र्‍हॅ. ह्यूमिलिस ही जातीही बागेत लावतात.

टॅलिपॉट पाम

(म., हिं. बजरबट्टू, क. श्रीताली, बैनी; सं. ताली, श्रीताल, अल्पायुषी; इं. फॅन पाम; लॅ. कॉरिफा, अँत्रॅक्युलिफेरा; कूल-पामी). सु. १८-२४ मी. उंच व ०.९-१.२ मी. व्यास असलेला, सरळ वाढणारा हा मोठा शोभिवंत ताल-वृक्ष भारत (मद्रास व मलबार), अंदमान बेटे, मलेशिया व श्रीलंका येथे आढळतो. तेथे व इतरत्र त्याची लागवड केलेलीही आढळते.

खोडावर वर्तुळाकार कंगोरे व पानांच्या देठांचे अवशेष असतात. पाने साधी, मोठी (१.८ X ३.९ मी.) व पंख्यासारखी असून पाते अर्ध्यापर्यंत विभागलेले व अर्धवर्तुळाकृति असते. खंड दुभंगलेले व चूणित (घडी पडलेला), देठ सु. २ मी. लांब, जाड, वर पन्हळासारखा अंतर्गोल असून बाजूस लहान तपकिरी काटे असतात. खोडाच्या माथ्यावरील पानांच्या झुबक्यातून टोकास एक (सर्व वनस्पतिसृष्टीत) मोठा, सु. ६ मी. उंच असा फुलोरा या वृक्षाच्या जीवनात एकदाच येतो. त्या वेळी हा वृक्ष सु. ३०-५० वर्षाचा असतो. हा फुलोरा परिमंजरीसारखा असून त्यावर अनेक नळीसारखी महाछदे व त्यांत स्थूल कणिशे असतात. एकूण फुलांची संख्या सु. पाच लक्ष असते; ती हिरवट पांढरी व द्विलिंगी असतात (फुलांच्या संरचनेकरिता ‘पामी’ ही नोंद पहावी). त्यानंतर सु. एक वर्षाने फळे येतात. ती अश्मगर्भी, हिरवट करडी, गोटीएवढी लहान असतात. त्यानंतर तो वृक्ष मरतो. बीगोलसर, गुळगुळीत व कठीण असते. फुले येण्यापूर्वी खोडातील भेंडापासून ⇨ साबुदाणा करतात. बिया (बजरबट्टू) हस्तिदंतासारख्या असल्याने त्यांचा उपयोग बटणे, मणी, दागिने इत्यादींकरिता होतो. पानांपासून साध्या छत्र्या, पंखे, चट्या, तंबू व छपरे करतात. वाळविलेल्या कोवळ्या पानांचा कागदासारखा उपयोग केला जात असे. पवित्र बौद्ध ग्रंथ त्यावर लिहिले होते. ताली वृक्षाचा उल्लेख महाभारतात व कोटिलीय अर्थशास्त्रात आला आहे. त्यावरून हा भारतीय वृक्ष आहे हे दिसून येते. मोठ्या बागेत शोभेकरिता ही झाडे लावतात. कुटलेल्या कोवळ्या फळांचा लगदा माशांना गुंगी आणण्यास वापरतात. [→वनस्पति, विषारी].

 

लेखक: जमदाडे, ज. वि.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश

अंतिम सुधारित : 10/7/2020



© C–DAC.All content appearing on the vikaspedia portal is through collaborative effort of vikaspedia and its partners.We encourage you to use and share the content in a respectful and fair manner. Please leave all source links intact and adhere to applicable copyright and intellectual property guidelines and laws.
English to Hindi Transliterate