शाळेची जैवविविधता नोंदवही (CBR) म्हणजे काय?

प्रस्तावना

२००२ मध्ये आलेल्या जैवविविधता कायद्यामध्ये पी.बी.आर् (People’s Biodiversity Register) ची संकल्पना मांडलेली आहे. याद्वारे गावातील अनुभवी आणि माहितगार व्यक्तींकडून माहिती गोळा केली जाते व ती नोंदवहीत लिहिली जाते. यामध्ये प्रामुख्याने जैवविविधतेसंदर्भातीलच माहिती नमूद केली जाते. याच धरतीवर सी.बी.आर् (Children’s Biodiversity Register) ची संकल्पना पुढे आली. जशी मोठ्या लोकांकडून गोळा केलेल्या माहितीची नोंदवही असते तशीच शालेय मुला-मुलींनी गोळा केलेल्या माहितीची एखादी नोंदवही असावी अशी ती कल्पना. ज्या जैवविविधतेचे (झाडे, पशु-पक्षी, कीटक इ.) मोठे लोक निरीक्षण करत आले आहेत तसेच निरीक्षण लहान मुले-मुलीपण करतातंच. त्यामुळे, लहानांची जैवविविधता नोंदवही आपणाला बनवायची आहे. यासाठी फार दूरवर कुठे जायचे नाही तर आपल्या शाळेच्या परिसरातीलच जैवविविधता आपण समजून घ्यायची आहे आणि त्याची नोंद ठेवायची आहे.

CBR कशासाठी ?

जैवविविधतेमध्ये राहणाऱ्या स्थानिक समुदायांनी परंपरेने तिचा सांभाळ केला आहे.  पारंपारिक ज्ञानाच्या जोरावर त्यांच्या कैक पिढ्या जंगलांतून, कड्या-कपारीतून समृद्ध जीवन जगत आल्या आणि आजही जगत आहेत. आपल्यापैकी काही याच समुदायांचे प्रतीनिधीत्व करतो आहोत. अशा समुदायाचे अथवा समाजाचे पारंपारिक ज्ञान  मुख्यतः तोंडी स्वरूपातच राहिले. आणि त्याच स्वरुपात ते एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे येत गेले. काही ज्ञान लोकनिर्मितींतून (लोकगीत, लोककथा इ.) समाजामध्ये टिकून राहिले.

मुळात अशा नोंदवहीची गरज का आहे हे आपण समजून घेणं महत्वाचं आहे. कोणत्याही कामाचा मूळ उद्देश लक्षात आला तरच आपण मन लावून आणि परिणामकारक काम करू शकतो. मागे उल्लेख केल्याप्रमाणे, हवामान बदलाचे परिणाम दिवसेंदिवस वाढत आहेत. प्रदूषणाचे प्रमाण असेच वाढत राहिले तर मानवी अस्तित्वंच धोक्यात येऊ शकते. पृथ्वीचे आयुष्य इतके मोठे आहे की अशा प्रदूषणांमुळे ती संपूर्ण नष्ट होईल व तिला वाचवण्यासाठी आपण धडपड केली पाहिजे ही कल्पनाच भ्रामक आहे. तिला वाचवण्याइतके आपण मोठे नाही. डायनोसॉरसारखे कैक जीव या पृथ्वीवर आले नि गेले आणि यापुढेही येत-जात राहतील. खरा प्रश्न आहे आपल्या अस्तित्वाचा आणि त्याकरिता आवश्यक असणाऱ्या जैवविविधतेचा.

तर प्रश्न उरतो की ही जैवविविधता वाचवावी कशी. जैवविविधता वाचवण्यासाठी प्रथम ती किती प्रमाणात आणि प्रकारात आहे हे समजून घ्यावं लागेल. तरच त्या आधारावर तिचं संरक्षण आणि संवर्धन करता येईल. तर असे हे जैवविविधतेचे प्रकार आणि प्रमाण माहित होण्यासाठी त्याची नोंद करणं गरजेचं ठरतं. ही नोंद पी.बी.आर् आणि सी.बी.आर् च्या स्वरुपात आपण करतो. सी.बी.आर् हा विद्यार्थी-विद्यार्थीनींनी बनवायचा असल्याने त्या प्रक्रियेतून पर्यावरण शिक्षणही आपसूकच घडून येणार आहे.

अशी नोंदणी आणि संलग्न कार्यक्रम करताना सर्व विद्यार्थ्यांची जबाबदारीही वाढते हे लक्षात घ्यावे लागेल. आतापर्यंत तुम्ही भोवतालच्या जैवविविधतेचा खेळासाठीच वापर केलेला असेल. कुणी बेडकांना दगड मारून आनंद घेतला असेल, कुणी सरड्याच्या किंवा शेंबड्या माशीच्या (चतुर, हेलीकॉप्टर किंवा dragonfly) शेपटीला दोरी बांधून पळवले असेल. काहींनी पक्ष्यां-प्राण्यांना पकडले-मारले असेल. आता जेंव्हा तुम्हाला त्यांचे महत्व कळले आहे तेंव्हा तुम्ही या सर्व गोष्टी बंद करायला हव्यात. आणि अशा जीवांशी दोस्ती करायला हवी. त्यांच्यापासून दूर राहून त्यांना त्यांच्या नैसर्गिक अवस्थेत जगू देणे, गरज पडल्यास वाचवण्याचे काम करणे म्हणजेच त्यांच्याशी मैत्री करणे आहे.

स्त्रोत : शाळेची जैविविधता नोंदवही - मार्गदर्शक पुस्तिका, वॉटरशेड ऑर्गनायझेशन ट्रस्ट