शाळेची जैवविविधता नोंदवहीच्या मुलंही करू शकतात जैवविविधतेच्या नोंदी.

'पर्यावरण' या विषयाचे शिक्षण देणे आजच्या काळात अतिशय गरजेचे झाले आहे. ही गरज लक्षात घेऊन महाराष्ट्र राज्य शिक्षण मंडळाने शालेय स्तरावरील अभ्यासक्रमात एक स्वतंत्र आणि अनिवार्य विषय म्हणून पर्यावरण शिक्षणाचा समावेश केला आहे. मात्र ब-याचदा पर्यावरण शिक्षण मुलांना चार भिंतींच्या आतच घ्यावे लागते. यातून मुलं केवळ परीक्षार्थी बनतात. चार भिंतीच्या बाहेरील पर्यावरण व जैवविविधता मुलांनी पहावी, त्याची नोंद करावी व त्यातून मुलं जागरूक होऊन जैवविविधता संवर्धन व्हावे या हेतूने वॉटरशेड ऑर्गनाइजेशन ट्रस्ट ( वॉटर ), महाराष्ट्र राज्य जैवविविधता मंडळ आणि सामाजिक वनीकरण विभागाच्या समन्वयातून विद्यार्थ्यांसाठी जैवविविधता नोंदवही - मार्गदर्शक पुस्तिका ( CBR-Children's Biodiversity Register A field guide ) तयार केली आहे. त्यामुळे शाळा व परिसरातील जैवविविधतेची माहिती शास्रीय पध्दतीने नोंद करणे मुलांना शक्य होणार आहे. यामुळे पर्यावरण शिक्षणात शाळेच्या जैवविविधता नोंदवहीचे स्थान महत्त्वाचे ठरणार आहे. 
शेकडो वर्षापासून चालत आलेल्या आपल्या सामाजिक परंपरानी नैसर्गिक साधन संपत्तीचे जतन केले आहे. आजही शहरात आणि खेड्यात यातील ब-याच परंपरा अजूनही पाळल्या जातात. मात्र आधुनिक जीवनशैलीमूळे होणारा संसाधनाचा भरमसाठ वापर आणि त्यातून निर्माण होणा-या समस्या यामुळे जैवविविधतेचा तोल ढासळत आहे. त्यामुळे आपल्याला जैवविविधतेचे पर्यायाने स्वत:चे संरक्षण करण्यासाठी स्वत: मध्ये, मुलांमध्ये योग्य वृत्ती व मुल्ये रुजवायला हवीत.

सीबीआर (Children's Biodiversity Register )म्हणजे काय ?

सन २००२ मध्ये जैवविविधता कायद्यात पीबीआर ची (People's Biodiversity Register लोक जैवविविधता नोंदवही ) संकल्पना मांडण्यात आली आहे. त्या गावातील अनुभवी व पारंपारीक ज्ञानधारक, वैद्य यांच्याकडून माहिती गोळा करून ती लोक जैवविविधता नोंदवहीत लिहिली जाते. याच धरतीवर सीबीआर (Children's Biodiversity Register ) ची संकल्पना पुढे आली. जैवविविधतेचे निरीक्षण जसे मोठे लोक करत आलेले आहेत तसे लहान मुलेही करतातच. जैवविविधतेचे अभ्यासक मा. धर्मराज पाटील, मा.डॉ. गिरीश जठार, राजेश रजक यांनी ही संकल्पना पुढे आणली. 
या नोंदवहीत जैवविविधता अर्थ व संकल्पना, परीसंस्था सेवा, निसर्ग भ्रमंती करताना घ्यावायची काळजी, वनस्पती व प्राणी यांची रंगीत चित्रासह माहिती व शेवटी नोंद करताना वापरायचा तक्ता आदी माहिती दिली आहे.

जैवविविधता व पर्यावरण हा विषय केवळ परीक्षेपुरता मर्यादित नाही,तर तो आपल्या जगण्याशी आणि पुढील पिढ्यांच्या अस्तित्वाशी संबधित आहे. जैवविविधतेचे महत्त्व जाणून आपल्या "शाळेची जैवविविधता नोंदवही " तयार करून आपल्या जीवनशैलीत आणि आपल्या प्रत्येक कृतित जैवविविधता संवर्धनाची मुल्ये उतरली पाहिजेत. या संदर्भित "शाळेची जैवविविधता नोंदवही" मार्गदर्शक पुस्तीका आपणाला मार्गदर्शक ठरेल आणि त्यातून जैवविविधता संवर्धनाचे काही उपाय सुचतील अशी अशा वाटते. हे काम अवघड आहे, पण अशक्य नाही. चला हे आव्हान आपण स्वीकारुया !

लेखन: बाळू निवृत्ती भांगरे