अवशिष्ट मंदिरांत पापनाथ हे सर्वांत जुने (६८०) व विरूपाक्ष हे नंतरचे (७४०) मंदिर असून दोन्ही मंदिरे कलादृष्ट्या प्रेक्षणीय व वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. संगमेश्वर, विरूपाक्ष व पापनाथ ही येथील काही मंदिरे वगळता उर्वरित मंदिर आकाराने लहान व वास्तुकलादृष्ट्या गौण वाटतात. येथे नागरशैली (इंडो-आर्यन) व द्राविडशैली या दोन्ही शैलींतील मंदिरे एकमेकांजवळ बांधलेली असून या शैलींच्या मनोहर संमिश्रणातून त्या काळात उत्क्रांत झालेली ‘चालुक्य’ ही स्वतंत्र उपशैलीही पहावयास मिळते. पापनाथ, जंबुलिंग, काडसिद्धेश्वर व काशीविश्वनाथ ही मंदिले नागरशैलीत, तर संगमेश्वर, विरूपाक्ष, मल्लिकार्जुन, गलगनाथ, जिनालय इ. द्राविड शैलीत बांधलेली आहेत. पापविनाशन व इतर काही भग्न मंदिरे चालुक्यशैलीत आढळतात. दक्षिण हिंदुस्थानात ख्यातनाम असणाऱ्या ‘गोपुर’ या वास्तूची सुरुवातही येथील देवळांतून झाली असावी, असे तज्ञांचे मत आहे. कारण ज्याला ‘आद्य’ अथवा ‘गर्भ गोपुर’ कल्पना म्हणता येईल, त्याची रूपरेषा येथील विरूपाक्ष मंदिराच्या बांधणीत आढळते.
येथील मंदिरे वरील दोन्ही शैलींची प्रातिनिधिक असून प्रस्तुत शैलींतील वास्तुशास्त्र दृष्ट्या दृग्गोचर होणारी बहुतेक वैशिष्ट्ये त्यांत आढळतात. तथापि पापनाथ मंदिराचा आलेख व उत्सेध यांमधील परस्पर संबंधांत विसंगती आढळते. याशिवाय त्याच्या शिखराची
रचना आणि त्याच्या बाहेरच्या भिंतीवरील (मंडोवर) छोट्या गर्भगृहात्मक छज्जांची रेलचेल वास्तुशास्त्र दृष्ट्या काहीशी विसंगत वा अस्थायी वाटते. पापनाथ हे दुसऱ्या कोणत्यातरी देवतेचे मंदिर असावे, असे बहुतेक विद्वानांचे मत आहे. पुढे त्याचे नाव बदलले गेले. विरूपाक्ष आणि त्रैलोक्येश्वर ही मंदिरे दुसऱ्या विक्रमादित्याने (७३३-४५) आपल्या कांचीपुरम्वरील विजयाच्या स्मरणार्थ, त्रैलोक्यमहादेवी या आपल्या राणीच्या आग्रहाने बांधली. त्रैलोक्येश्वर मंदिर आज अस्तित्वात नाही. त्याचे भग्न अवशेष इतस्ततः विखुरलेले आहेत; तथापि विरूपाक्ष मंदिर सुस्थितीत असून लोकेश्वर या सिवरूपाला ते प्रथम अर्पण केलेले असल्यामुळे लोकेश्वर या नावाने ते प्रथम प्रसिद्ध होते. सूत्रधारी गुंड या शिल्पीने ते त्रैलोक्यमहादेवीच्या लोकमहादेवी या भगिनीसाठी बांधले, असा शिलालेखांत उल्लेख आहे. पुढे त्याचे विरूपाक्ष हे नाव रूढ झाले. या मंदिरात कन्नड भाषेत लिहिलेले बारा शिलालेख असून त्यांतील एका शिलालेखात ‘श्री गुण्डन अनिवारिताचारी’ या शिल्पीच्या गौरवार्थ दिलेल्या दानांचा आणि उपाधींचा उल्लेख आहे. मिक्रमादित्याने पल्लवांवरील विजयाच्या स्मरणार्थ हे मंदिर बांधले असले, तरी ते कांचीपुरम् ये थील कैलासनाथ मंदिराचीच प्रतिकृती वाटते. याबद्दल आता बहुतेक दज्ञांचे एकमत आहे. एवढेच नव्हे, तर या मंदिरावर पल्लव वास्तुशिल्पसैलींचा प्रभाव आढळतो. विरूपाक्ष मंदिराचे गर्भगृह सभामंडपापासून अलग असून त्याला वेगळा प्रदक्षिणापथ आहे. नंदीमंडपात सोळा एकसंध नक्षीदार स्तंभ असून मंडप दगडी भिंतींनी वेष्टिलेला आहे. तथापि प्रकाशाकरिता दगडी खिडक्या भिंतींतून काढल्या आहेत. येथे चैत्य-गवाक्ष कल्पना सढळ प्रमाणात वापरलेली आढळते. शिखर चौकोनी मनोऱ्यासारखे असून एकावर एक अशा थरांनी सिखराचा उत्सेध साधला आहे. नंदीमंडप मंडपापासून पूर्णतः वेगळा असूनही त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण बांधणीमुळे तो मंदिराचाच एक भाग वाटतो. संगमेश्वर मंदिराचा आराखडा व इतर वास्तुशास्त्रीय तपशील विरूपाक्ष मंदिराप्रमाणेच आहेत, मात्र त्याचा सभामंडप उघडा आहे.
पट्टदकल येथे चालुक्य घरण्याच्या शिल्पकलेचाही बहर पाहावयास मिळतो. याची स्पूर्ती साहजिकच वास्तुकलेप्रमाणे पल्लवांकडून चालुक्य कलाकारांनी आत्मसात केली असावी. त्यांचे अनेक कलाकार हे पल्लव (कांचीपुरम्) प्रदेशातील होते. पल्लवांची बहुतेक ज्ञापके (मोटिफ) चालुक्यांच्या शिल्पकलेत स्पष्ट दिसतात. येथील छतांवर, स्तंभांवर, तोरणांवर तसेच अनेक सिल्पपट्टांतून रामायण – महाभारतातील कथाविषय हाताळलेले आहेत. स्तंभांवर चितारलेली गंगा आणि पूर्ण कलश, आहिल्या व इंद्र यांचे प्रणयाराधन, शरपंजरी भीष्माचार्य, त्यांचे अकेरचे क्षण वगैरे काही विषय लक्षणीय आणि वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. पापनाथ मंदिरातील काही प्रणयी युगुले आणि ते थील स्तंभांवरील त्रिपुरांतकाची कथा विशेष उल्लेखनीय व कलात्मक दृष्ट्या अप्रतिम आहे. याशिवाय रामायण, महाभारत, पुराणे यांतील इतर पौराणिक विषयही शिल्पीने विविध स्थळी खोदले असून संपूर्ण रामायण शिल्पांत रेखाटलेले येथे पाहावयास मिळते. याशिवाय शिवाची विविध रूपे व नाग-नागिणी यांचीही उठावदार शिल्पे आढलतात. छतांवरील शिल्यांत सूर्य-रथ, वेटोळे घातलेला नाग इ. शिल्पे सुरेख आहेत.
येथे एक आरोग्यकेंद्र उघडण्यात आले आहे. पर्यटन केंद्र म्हणून पट्टदकल क्यातनाम आहे. विश्रमधामाचीही व्यवस्था तेथे करण्यात आली आहे.
संदर्भ : 1. Brown, Percy, Indian Architecture (Buddists and Hindu Periods), Bombay, 1959. 2. Cousens, Henry, Chalukyan Architecture of the Kanarese Districts, Calcutta, 1931. 3. Sivaramamurti, C. The Art of India, New York, 1974.
देशपांडे, सु. र.
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
पुलकेशी, दुसरा : (सु.६१०/११–६४२).बादामीच्या चालुक्...