ऊतकांची (समान रचना व कार्य असलेल्या कोशिकांच्या म्हणजे पेशींच्या समूहांची) रचना, त्या रचनेचा ऊतक-कार्याशी असलेला संबंध वगैरे गोष्टींचे विवेचन करणार्या शास्त्राला 'ऊतकविज्ञान' असे म्हणतात. ऊतकांची सूक्ष्मरचना समजण्यासाठी सूक्ष्मदर्शकाची जरूरी असते म्हणून या शास्त्राला 'सूक्ष्म-शारीर' असेही म्हणतात.
जीवविज्ञानाच्या या शोखेची स्थापना एकोणिसाव्या शतकात झाली. १८५१ मध्ये या विषयावरील पहिला ग्रंथ जर्मन भाषेत प्रसिद्ध झाला. ऊतक-रसायन आणि ऊतकसंवर्धन अशा दोन उपशाखाही या विज्ञानाच्या मानण्यात आलेल्या आहेत.
सुरुवातीस द्विबहिर्गोल (दोन्ही बाजूंना फुगीर असलेल्या) भिंगातून दिसणारी ऊतकांची सूक्ष्मरचना वर्णिली जाई; पुढे सूक्ष्मदर्शकाचा शोध लागल्यानंतर या शास्त्रात फार झपाट्याने प्रगती झाली. जंतुशास्त्र, विकृतिविज्ञान (रोगांमुळे शरीरात होणार्या फरकांचा अभ्यास करणारी वैद्यकाची शाखा) वगैरे वैद्यकाच्या शाखोपशाखांमध्ये झालेल्या प्रगतीचे पुष्कळसे श्रेय ऊतकविज्ञानालाच आहे.
सूक्ष्मदर्शकाच्या साहाय्याने ऊतकातील कोशिका १,००० ते २,००० पटींनी मोठ्या दिसू शकतात. विसाव्या शतकात इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शक तसेच क्ष-किरण, प्रकाश ध्रुवीकरण (एक वा दोन विशिष्ट प्रतलांत प्रकाशाच्या तरंगांचे कंपन होणे), प्रकाश व्यतिकरण (सारख्याच तरंगलांबींच्या दोन वा अधिक तरंगमालिका एकावर एक पडल्यामुळे निर्माण होणारा आविष्कार) वगैरे भौतिक आविष्कारांवर आधारलेली विविध उपकरणे तयार करण्यात आली असून त्यामुळे कोशिकांचा फार बारकाईने अभ्यास करणे शक्य झाले आहे.
ऊतक म्हणजे एक विशिष्ट कार्य करणार्या कोशिकांचा समूह, म्हणून ऊतकविज्ञान म्हणजे कोशिकांचा अभ्यास. हा अभ्यास करण्यासाठी ऊतकाचा अगदी लहान आणि पातळ भाग सूक्ष्मदर्शकाच्या साहाय्याने पहावा लागतो. असा पातळसा ऊतकखंड काचेवर ठेवून त्यांतून प्रकाशकिरण आरपार जाऊ दिल्यास ऊतकातील कोशिका स्पष्ट दिसू लागतात. सुरुवातीस ऊतकाचा पातळ खंड करण्यासाठी सुई, चाकू वगैरे साधनांचा उपयोग करीत. पुढे असा पातळ खंड करण्यासाठी नवेच यंत्र बनविण्यात आले; त्याला 'सूक्ष्म छेदक यंत्र' असे नाव असून त्याच्या साहाय्याने ऊतकाचे १ ते ५० सहस्रांश मिमी. जाडीचे खंड करता येतात. असा अगदी पातळ खंड काचेवर ठेवून त्यातून प्रकाश किरण आरपार जाऊ दिल्यास सूक्ष्मदर्शकातून ऊतकातील कोशिकांची सूक्ष्मरचना स्पष्ट दिसू शकते.
ऊतकाचे असे पातळ खंड तपासण्याला सुरुवात झाली त्याच सुमारास विविध रंजकद्रव्यांचा शोध लागून कोशिकांच्या रंजनगुणावरूनही (विशिष्ट रंग आत्मसात करण्यावरूनही) त्यांचा अभ्यास करता येऊ लागला. अशी अनेक रंजकद्रव्ये आता उपलब्ध असून त्यांमध्ये तांबे, चांदी वगैरेंची लवणे आणि अॅनिलीन जातीच्या रंजकद्रव्यांचा अंतर्भाव होतो.
ऊतक शरीरातून बाहेर काढल्याबरोबर त्यातील कोशिकांमध्ये संरचनात्मक आणि रासायनिक असे फरक होतात; त्यामुळे त्यांच्या मूळ गुणधर्मांत फरक होतो; तसा फरक होऊ नये म्हणून अनेक रासायनिक द्रव्ये वापरली जातIत. अशा रासायनिक द्रव्यांच्या उपयोगामुळे ऊतकांत फरक न पडता त्यांची स्वस्थपणे आणि तपशीलवार परीक्षा करता येते; तसेच ऊतके -१५०० से. इतकी थंड करूनही त्यांचे परिरक्षण (टिकून राहणे) होऊ शकते. अशा अतिशय थंड केलेल्या ऊतकखंडातील द्रव काढून टाकून त्या द्रव्याच्या जागी पॅराफीन भरल्यासही ऊतकपरीक्षा तपशीलवार करता येते.
वर उल्लेखलेल्या शास्त्रज्ञांनी भक्कम पायावर उभारणी केलेल्या रासायनी ऊतकविज्ञानाची पुष्कळच वाढ झाली असून आता ऊतकातील अॅल्युमिनियम, कॅल्शियम, लोह, मँगॅनीज वगैरे धातू आणि प्रथिने, रंजकद्रव्ये, कायटिन, अल्कलॉइडे, एंझाइमे, डिंक इ. पदार्थ ओळखण्याच्या रासायनिक विक्रिया ठरविण्यात आलेल्या आहेत. त्याकरिता साधा प्रकाश, ध्रुवित प्रकाश आणि जंबुपार (दृश्य वर्णपटातील जांभळ्या रंगाच्या पलीकडील अदृश्य) किरण या सर्वांचा उपयोग सूक्ष्मदर्शक परीक्षेमध्ये करण्यात येत आहे. क्ष-किरण, इलेक्ट्रॉन, अनुस्फुरक प्रकाश (कमी तरंगलांबीच्या प्रारणाचे विशिष्ट पदार्थाने शोषण करून त्यापासून मिळणारा अधिक तरंगलांबीचा दृश्य प्रकाश) यांचा उपयोगही ऊतक रसायनशास्त्रात अधिकाधिक प्रमाणात करण्यात येत आहे. किरणोत्सर्गी समस्थानिक (अणुक्रमांक तोच पण अणुभार भिन्न असलेल्या एकाच मूलद्रव्याचा कण वा किरण बाहेर टाकणारा प्रकार) अंतर्भूत केलेल्या कोशिकांच्या रासायनिक घटकांची माहिती मिळविण्याचे तंत्रही आता उपलब्ध झालेले आहे. या सर्व प्रकारांच्या प्रगतीमुळे मुळात ऊतकविज्ञानामध्ये कोशिकांच्या भौतिक स्वरूपावरच जे लक्ष दिले जाई, ते आता ऊतक रसायनशास्त्राकडे अधिकाधिक प्रमाणात दिले जात असून ऊतक रसायनशास्त्र हे शरीरक्रियाविज्ञान आणि जीवरसायनशास्त्र या शास्त्रांची एक प्रगत शाखा होईल असे दिसते.
वनस्पती आणि प्राणी यांच्या शरीरांत चालू असलेल्या पोषणक्रिया, पुनर्जनन वगैरे गोष्टींप्रमाणेच विषाणू (व्हायरस), सूक्ष्मजंतू, कर्क आणि मांसार्बुदे यांच्या रासायनिक घटना ठरविण्यासाठी नव-नवीन तंत्रे शोधून काढण्यात येत आहेत. त्यामुळे ऊतक रसायनशास्त्र जीवविज्ञानाच्या अभ्यासात अत्यंत उपयुक्त ठरलेले आहे.
संदर्भ : Carlton, H. M.; Short, R. H. D. Eds. Schafer's Essentials of Histology, London, 1953.
आपटे, ना. रा.; ढमढेरे, वा. रा.; मिठारी, भू. चिं.
स्त्रोत : मराठी विश्वकोश (महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ)
अंतिम सुधारित : 4/17/2020