लोहमार्गावरून जाताना आगगाडीचा प्रचंड दाब लोहमार्गावर पडतो. तरी त्या दाबाचे व्यापक प्रसरण हे रूळ सुरक्षित आणि निर्धारित स्थितीत राहण्यासाठी अतिआवश्यक असते. त्यासाठी सर्वात खालच्या नैसर्गिक भूपृष्ठावर माती टाकून सपाट केलेल्या पायास्तरावर (फॉम्रेशन) खडीचा (बॅलास्ट) थर टाकला जातो. त्यावर ठरावीक अंतरावर आडव्या तुळई (स्लीपर्स) ठेवून रुळांना त्या स्लीपर्सशी घट्टपणे जखडून ठेवले जाते. या सर्व घटकांसाठी गणिती पद्धतीने सुचवलेली परिमाणे परिस्थितीनुसार वापरली जातात.
पाया (फॉम्रेशन) : ब्रॉड गेज मार्गासाठी पाया ६.१० मीटर (२० फूट) रुंदीचा, तर मीटर गेज मार्गासाठी पाया ४.८ मीटर (१६ फूट) रुंदीचा असतो. त्याची उंची २६ ते ४० सेंटिमीटर इतकी ठेवली जाते. पाया सहसा सामान्य मातीचा असतो.
बॅलास्ट : दगड फोडून तयार केलेल्या खडीचा २० ते ३० सेंटिमीटर उंचीचा स्तर वरील पायावर बहुधा उभारला जातो. काही क्षेत्रांत वाळू, मुरुम आणि कोळशाची राख बॅलास्टसाठी वापरली जाते. खडीचा आकार कुठल्याही मितीत ५० मिलिमीटरच्या जवळपास असावा लागतो. रुळांचे सांधे बदलणाऱ्या क्षेत्रात खडीचा आकार मात्र २५ मिलिमीटर असतो. योग्य चाळण्यांनी पाहिजे ती खडी निवडली जाते. स्लीपर्सच्या टोकांशी ४५ अंशांच्या कोनात खडी रचायची असते. रुळांच्या जवळपास अतिरिक्त खडी किती असावी, याचेही कोष्टक आहे.
स्लीपर्स : स्लीपर्स हे लाकूड, ओतीव लोखंड, ठोकलेले लोखंड किंवा काँक्रीटचे असतात. काँक्रीट स्लीपरचे आयुष्य दीर्घ (जवळपास ६० वर्षे) असते. शिवाय गंज किंवा वाळवी यांनी खराब होत नसल्यामुळे ते अधिकतर वापरले जातात. ब्रॉड गेजसाठीच्या काँक्रीट स्लीपरचे वजन सरासरी २६७ किलोग्रॅम आणि रुंदी २५.४ सेंटिमीटर असते. दोन स्लीपर्समधील अंतर ६० सेंटिमीटर असते. एका किलोमीटरमध्ये १६६० स्लीपर्स बसवले जातात. दोन स्लीपर्समधील अंतर रुळांच्या प्रकाराप्रमाणे बदलले जाते.
रूळ : ब्रॉड गेजसाठीच्या एका रुळाची लांबी १३ मीटर आणि वजन ५२ किलोग्रॅम प्रति मीटर ठरवले गेले आहे. त्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या विशेष स्टीलचे भौतिक आणि रासायनिक गुणही निर्धारित केलेले आहेत. तसेच दोन रूळ जोडणाऱ्या पट्टय़ा (फिशप्लेट), त्यांचे स्क्रू आणि रूळ स्लीपर्सशी जखडून ठेवण्यासाठी कडय़ा कशा असाव्यात, याबाबतची परिमाणे भारतीय रेल्वेने ठरवली आहेत.
लेखक : – डॉ. विवेक पाटकर
मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२