सिंहस्थ-दिगंबर आखाडा (अनी)

श्री पंच रामनंदीय दिगंबर आखाडा (अनी)

वैष्णवपंथीयांचा सर्वांत मोठा आखाडा म्हणून दिगंबर आखाड्याचे वर्णन करता येईल. दिगंबर असे जरी या आखाड्याचे नाव असले, तरी हे साधूवेश परिधान करतात. या आखाड्याला श्री पंच रामनंदीय दिगंबर आखाडा असे म्हटले जाते. या आखाड्याची स्थापना आचार्य बालानंदजींनी केली. दिगंबर आखाड्यात सुमारे साडेत‌ीनशे खालसे आहेत. एका खालशात २०० पासून दोन हजार साधू असतात. अयोध्या येथे या आखाड्याची मुख्य गादी असून, चित्रकुट, त्रिकुट, वृदांवन, नाशिक अशा पाच ठिकाणी बैठक म्हणजे शाखा आहेत. दिगंबर आखाड्याला श्री रामजी दिगंबर अनी व श्री श्यामजी दिगंबर अनी अशा दोन अनीया आहेत. नाशिकच्या आखाड्यात दिगंबर आखाड्याचे स्थान मोठे असून, दिगंबर आखाड्याच्या नाशिकमध्ये दोन बैठका आहेत. तपोवनात असलेल्या दिगंबर आखाड्याचे कामकाज महंत श्री रामकिशोरदासजी व पंचमुखी हनुमान मंदिर आडगाव नाका येथील आखाड्याचे काम महंत श्री भक्तीचरणदासजी पाहतात. नाशिकच्या आखाड्यात दिगंबर आखाड्याचे स्थान मोठे आहे.

केवलंस्वेष्टदेवस्य स्मरणें वर्तते सदा !
दिशोम्बराणियस्य स्यात्संमतस्स दिगम्बर !!

म्हणजे, आपल्या इष्ट देवतेच्या स्मरणात गुंग असणारे अन् दिशा रूपी वस्त्र असणारा आखाडा म्हणजे दिगंबर आखाडा होय. हा आखाड्याची निर्मिती धर्मरक्षणासाठी आचार्य बालानंदजींनी केली होती. त्यामुळे हा आखाडा शस्त्रअस्त्रधारी आखाडा म्हणून ओळखला जातो. यवनांच्या आक्रमणांपासून हिंदूधर्म व देशाच्या रक्षणासाठी साधूंना हातात शस्त्र घ्यावे लागले. यात दिगंबर आखाडा सर्वात आक्रमक होता. आजही दिगंबर आखाडा शस्त्रअस्त्र घेऊन शाहीस्नानासाठी रस्त्यावर उतरतो. आता याचे स्वरूप शस्त्रांचे खेळ दाखविण्यापुरता असला तरी दिगंबर आखाड्याची महती आजही तेवढीच आहे.

पंचरंगी ध्वज; इष्टदेव हनुमान

दिगंबर आखाड्यातील साधूंचा इष्टदेव हनुमान आहे. तर आखाड्याचा ध्वज काळा, पिवळा, पांढरा, हिरवा व लाल या पाच रंगाचा समावेश होतो. पंचरंगी ध्वजातील प्रत्येक रंगाला धर्म, भक्ती, श्रद्धा, रक्षण अन् उपासना असे अर्थ आहेत. या ध्वजाचा वापर खालसाही करतात.

गोदास्वच्छ राहण्यासाठी प्रयत्न

सिंहस्थ ‌निर्विघ्‍न पार पाडणे, या काळात साधूंना वैद्यकीय सोयीसुविधा, अन्नछत्र व त्यांच्या राहण्याची व्यवस्था पाहणे, जिल्हा प्रशासनासह संवाद ठेवणे व कामात विस्कळीतपणा होणार नाही याची काळजी घेण्याचे काम दिगंबर आखाडा पाहते. सध्या गोदाप्रदूषणाचा प्रश्न गंभीर झाला आहे. सिंहस्थ काळात गोदावरीचे प्रदूषण होऊ नये यासाठी आखाड्यातील साधू विशेष प्रयत्न करणार आहेत. गोदा आहे म्हणून नाशिकमध्ये सिंहस्थ आहे. त्यामुळे आता तिच्या संरक्षणासाठी दिगंबर आखाडा प्रयत्नशील राहणार आहे, असे पंचमुखी हनुमान मंदिर येथील दिगंबर आखाड्याचे महंत भक्तीचरणदास यांनी सांगितले. (संकलन : रमेश पडवळ)