सिंहस्थातील विधींचे माहात्म्य

एका तपानंतर येणाऱ्या सिंहस्थात पुण्य मिळविण्यासाठी शाहीस्नानात सहभागी होण्याबरोबरच विविध विधी करण्याची परंपराही आहे. जगभरातून येणारे भाविक आपल्या पुरोहिताकडे सिंहस्थाचे विधी करतात. प्राचीन काळापासून सुरू असलेली या विधी परंपरेत अगदी शहाजी राजे ते लता मंगेशकरांपर्यंत सर्वांनी भक्तीभावाने सहभाग घेतल्याच्या खाणाखुणा गोदातटी पहायला मिळतात. सिंहस्थातील या विधींविषयी...

दक्षिण काशी म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या नाशिकमध्ये जगभरातून भाविक आपल्या पापपुण्याचा हिशेब सोडविण्यासाठी येतात. श्राद्धविधीसाठी तसेच एका डुबकीने पाप फिटावे म्हणून शेकडो भाविक दररोज गोदापात्रात त्यातल्या त्यात रामकुंडात स्नानासाठी येतात. अनेक भाविक पिढ्यान् पिढ्या एका विशिष्ट पुरोहिताकडून पूजार्चा व श्राद्धविधी करून घेत असल्याचे पुरावे चोपड्यांमधून पहायला मिळतात. पण नेहमीप्रमाणे सिंहस्थात विधी होत नाहीत. तर सिंहस्थात होणा-या विधींची वेगळी परंपरा आहे. सिंहस्थात केवळ पर्वकाळातच नव्हे तर सिंहस्थाच्या वर्षभरात कधीही तुम्ही सिंहस्थ विधी करू शकता. या सिंहस्थात १४ जुलै २०१५, मंगळवारी कृष्ण १३ या तिथीला रवी हा पहाटे ६.१६ मिनिटांनी सिंह राशीत प्रवेश करतो अन् सिंहस्थाला सुरुवात होते. त्यानंतर रामकुंडावर किंवा त्र्यंबकेश्वरी हे विधी करता येतात. मात्र या विधींचे नियोजन करणे गरजेचे आहेत. कारण सिंहस्थ विधी प्रामुख्याने तीन दिवसांचा असतो. आता वेळ आणि वाढत्या गर्दीमुळे एका दिवसातही हे विधी उरकण्याचा प्रयत्न केला जातो. पण परंपरेनुसार चालत आलेला हा सिंहस्थविधी प्रामुख्याने तीन दिवसांचा असतो. यात उपवास-मुंडण-प्रायश्चित्त, तीर्थश्राद्ध आणि हेमाद्री स्नानविधी, देवता अभिषेक, लघुरुद्र व कलशदान तसेच ‍सौभाग्य वायन दान हे विधी केले जातात. यासाठी आपण ज्या पुरोहितांकडे अथवा उपाध्यांमार्फत ‌सिंहस्थ विधी करणार अहात याच्या तारखा ठरविल्या जातात अन् विधी सुरू होतो.

उपवास-मुंडण-प्रायश्चित्त

रामकुंड अथवा कुशावर्त तीर्थावर आल्यावर प्रथमदिनी मुख्यत: उपवास, मुंडण आणि प्रायश्चित हा विधी केला जातो. जो कोणी हा विधी करणार असेल त्याने पहिल्यादिवशी उपवास करावा असा प्रघात आहे. जेणेकरून शरीर आणि मानसिक नियंत्रण साधले जाईल असे उपवासामागील तत्त्व आहे. त्यानंतर मुंडण करावे. त्याग हा या मुंडणामागचा हेतू असतो. तर जाणते अजाणतेपणी झालेल्या पापांबद्दल परमेश्वराकडे माफी मागून प्रायश्चित करावे असा पहिल्या दिवशीच्या साधा विधी असतो. या विधीला फार वेळ लागत नाही. मात्र सिंहस्थातील हा प्रारंभिक विधी मानला जातो.

तीर्थश्राद्ध आणि हेमाद्री स्नानविधी

हा सिंहस्थाचा सर्वांत महत्त्वपूर्ण विधी मानला जातो. या विधीत स्नानाला फार महत्त्व आहे. सिंहस्थ काळातील या स्नानाला `हेमाद्री स्नान’ असेही म्हटले जाते. मात्र या स्नानाचीही एक पद्धत आहे. जो भाविक सिंहस्थात हे विधी करू इच्छितो त्याकडून विधिवत स्नान करवून घेण्याची जबाबदारी पुरोहिताची असते. तीर्थावर आल्यानंतर सर्वप्रथम भाविकाने पुरोहिताला वंदन करावे. कारण तोच पूजेचा मार्गदर्शक असतो. विधिवत मार्गाने स्नान केल्यास स्नानाचे पुण्यप्राप्त होते, असे म्हटले जाते. त्यामुळे पुरोहिताच्या माध्यमातून आतापर्यंत पूजा केल्या जातात. हेमाद्री स्नानानंतर तीर्थाची प्रार्थना केली जाते. गंगाभेट आणि गंगापूजन करण्यात येते. त्यानंतर आपल्या सर्व पितरांची श्राद्धे या तीर्थावर घातली जातात. श्राद्धविधी हा सिंहस्थाचा सर्वात मोठा विधी मानला जातो. ज्या ठिकाणी प्रभू रामचंद्रांनी आपल्या पित्याचे श्राद्ध घातले, त्या तीर्थावर आपल्या पूर्वजांचे श्राद्ध घालणे भाग्याचे मानले जाते. फक्त श्राद्धविधी करताना काही कर्मे वर्ज्ये सांगितली आहेत. त्याचेही पालन करावे लागते.

देवता अभिषेक, लघुरुद्र, कलशदान

सिंहस्थात कलशदानाला मोठे महत्त्व आहे. कलशाच्या मुखात विष्णू, गळ्यात रुद्र आणि तळाशी ब्रह्मा आहे, असे मानतात. तिन्ही देवतांचा या कलशात वास असतो. म्हणूनच या कलशास अमृतकुंभाचे प्रतीक मानतात. आपापल्या ऐपतीप्रमाणे तांबे, चांदी, सोन्याचा कलश घ्यावा. त्यात साखर, जल, तूप आणि पंचरत्न ठेवून त्याचे दान करावे. या कलशदानानंतर गुरूच्या सुवर्णप्रतिमेचे पूजन करावे. सिंहस्थात गुरू राशीत स्थानारूढ असतो. त्यामुळे त्याच्या पूजनाचे महत्त्व आहे. त्यानंतर इष्ट देवता अभिषेक आणि लघुरुद्र करावा. त्यानंतर दान करावे. स्नान, पूजन, दान यातून पुष्पफलप्राप्ती आणि दोषपरिहाराची कामना करावी. जेणे करून सिंहस्थ विधी पुण्य आपल्याला लाभेल.

अखंड ‍सौभाग्य दान हा विधी केवळ महिलांनी करायचा असतो. अखंड सौभाग्यप्राप्तीसाठी महिला हा विधी करतात. ‘मम अखंड सौभाग्य प्रात्यर्थ सौभाग्य वायन दान करिश्ये’ असा संकल्प करून सौभाग्यालंकार सवाष्ण महिलेला द्यावेत. तिची पूजा करून नमस्कार करावा. कलशदानही करता येईल. अशाप्रकारे सिंहस्थनिधी करून यथाशक्ति दान करावे आणि प्रायश्चित्त घेऊन, देवतादर्शनाने सिंहस्थयात्रेचा समारोप करावा, असे पुराणात म्हटले गेले आहे.

अशा पद्धतीने सिंहस्थात अजूनही काही विधींची परंपरा आहे. याची सविस्तर माहिती अनेक ग्रंथांमध्ये आहे. पुरोहितांच्या वेगवेगळ्या प्रकार व परंपरांनुसारही विधींमध्ये बदल झाल्याचे दिसतात. अग्निहोत्री ब्राह्मण पुरोहितांमध्ये अजूनही काही वेगळे विधी परंपरा आहेत. सिंहस्थातील विधी हा एक पुण्य मिळविण्याचा मार्ग आहे असे म्हटले जाते. पण असंख्य भाविक अनेकदा खर्चिक विधी करू शकत नाहीत. याचा अर्थ त्यांना पुण्य मिळविण्याचा हक्क नाही, असेही नाही. रामकुंडात स्नान करणे हा सर्वश्रेष्ठ विधीच असतो. नाशिक या भूमीला स्पर्श करणे हाच एक विधी आहे. त्यामुळे विधी केला नाही तर पुण्य मिळणार नाही, असेही नाही. हा उत्सव अनुभवणे सुद्धा एक विधी असतो.

लेखक : रमेश पडवळ