वनस्पती व प्राणी यांच्यातील त्वचेचे स्वरूप, संरचना व कार्ये ही भिन्न असतात. प्रस्तुत नोंदीत फक्त प्राण्यांच्या त्वचेचे वर्णन केलेले असून मानवी त्वचेच्या व पशूंच्या त्वचेच्या रोगांची माहिती दिलेली आहे. वनस्पतींच्या त्वचेचे विविध स्तर व भाग यांसंबंधीची माहिती अपित्वचा, अभित्वचा, उपत्वचा, त्वक्षा, परित्वचा, मध्यत्वचा व वल्क या नोंदींत दिलेली असून यांशिवाय ‘शारीर, वनस्पतींचे’ ही नोंदही पहावी.
त्वचा ही केवळ एक संरक्षक आवरण नसते. तिची पुष्कळ आणि विविध कार्ये असतात. बहुतेक प्रकारांत ती चिवट आणि लवचिक असून (भूचर प्रकारांत) पाण्याला अप्रवेश्य असते; यांशिवाय बहुतेक जंतूंना ती प्रतिकार करते. तिच्याखाली असणाऱ्या कोशिकांचे ती सूर्यकिरणांपासून संरक्षण करते आणि शरीरातून मोठ्या प्रमाणात पाणी बाहेर जाऊ देत नाही. नियततापी प्राण्यांत (ज्यांच्या शरीराचे तापमान परिसराच्या तापमानापेक्षा जास्त व स्थिर असते अशा प्राण्यांत) शरीरातील उष्णतेच्या नियंत्रणाशी तिचा अतिशय संबंध असतो. त्वचेमध्ये पुष्कळ संवेद–ग्राहके असतात. ती उत्सर्जनाचे (निरुपयोगी पदार्थ बाहेर टाकण्याचे) कार्य करते आणि काही प्रकारांत श्वसनही तिच्याद्वारे होते. शिवाय तिच्यापासून पुष्कळ प्रकारची आणि विविध कार्ये करणारी व्युत्पादिते बनतात.
(अपृष्ठवंशी म्हणजे पाठीचा कणा नसलेले प्राणी). पुष्कळ आदिजीवांमध्ये (प्रोटोझोआंमध्ये) शरीरावर (एककोशिक म्हणजे एकाच पेशीने बनलेल्या शरीरावर) फक्त नाजूक कोशिका–कलेचे (कोशिकेच्या बाह्यस्तराचे) वा जीवद्रव्यकलेचे (जिवंत कोशिकाद्रव्याच्या स्तराचे) बाह्य आवरण असते. पॅरामिशियमासारख्या इतर आदिजीवांत संरक्षक तनुत्वक (पेलिकल) उत्पन्न होते (आ. १). कित्येक जीवांत तनुत्वकावर कंगोरे अथवा सर्पिल रेखांकन असते (उदा., युग्लीना). बहुतेक बहुकोशिक अपृष्ठवंशी प्राण्यांच्या शरीरावर ऊतकाचे (समान रचना व कार्य असलेल्या कोशिकांच्या समूहाचे) एक प्रकारचे आवरण असते, त्याला बाह्यत्वचा म्हणतात. सिलेंटेरेट प्राणी, चापट कृमी आणि पिकळी यांच्यासारख्या पाण्यात अथवा जमिनीवरील दमट परिसरात राहणाऱ्या पुष्कळ प्राण्यांच्या शरीरावरील बाह्यत्वचा कोशिकांच्या एकाच थराची बनलेली असते. पुष्कळ कृमींच्या शरीरावरील बाह्यत्वचेपासून स्रावाने आणखी एक अकोशिक बाह्यावरण–उपत्वचा किंवा उपचर्म–उत्पन्न होते. ओबेलियासारख्या स्थानबद्ध सीलेंटेरेट प्राण्यांमध्ये बाह्यत्वचेवर एक संरक्षक कायटिनाभ (कायटीन या कठीण पदार्थाशी सदृश असलेले) आवरण असते. हायड्रामध्ये फक्त बाह्यत्वचा असते.
निरनिराळ्या अपृष्ठवंशी प्राण्यांत बाह्यत्वचा आणि अकोशिकी उपत्वचा यांचे स्वरूप वेगवेगळे असते. ट्रिमॅटोड आणि सेस्टोड प्राण्यांत अकोशिकी बाह्यावरण–उपत्वचा असून बाह्यत्वचा नसते. तथापि इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शकाच्या साह्याने केलेल्या अभ्यासानुसार उपत्वचेऐवजी त्यास बाह्यत्वचा म्हणणे जास्त योग्य होय, असे आता मानले जाऊ लागले आहे. काही चापट कृमी, ब्रायोझोआ आणि मॉलस्क (मृदुकाय प्राणी) यांत बाह्यत्वचा पक्ष्माभिकायुक्त (हालचालीस उपयुक्त असणाऱ्या केसांसारख्या वाढींनी युक्त) असते. अॅनेलिड (वलयी) प्राण्यांचे आवरण (बाह्यत्वचा) स्तंभाकार कोशिकांच्या एकाच स्तराचे बनलेले असून ते आधार कलेवर टेकलेले असते. बाह्यत्वचीय कोशिकांमध्ये श्लेष्मा (बुळबुळीत पदार्थ) स्रवणाऱ्या चषक–कोशिका आणि संवेदी कोशिका असतात. या बाह्यत्वचेवर पातळ रेखित उपत्वचा असते. गांडुळामध्ये ती नाजूक असते (आ. २); पण पर्णकृमी, फीतकृमी आणि गोलकृमी यांची उपत्वचा जाड व प्रतिरोधी असते.
स्त्रोत : मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
अल्सर म्हणजे काय, अल्सर कशाने होतो , अल्सरची लक्षण...
दूरदर्शन सह्याद्री निर्मित कॅन्सर व आयुर्वेद कॅन्...
शरीरातील स्नायू ताठ होऊन त्यांचे प्रचंड, अनियंत्रि...
गतिजन्य विकार : अनियमित हालचालीमुळे प्रवासात होणाऱ...