ही ग्रंथी डोक्याच्या कवटीत मेंदूच्या खाली एका सुरक्षित कप्प्यात असते. यातून अनेक प्रकारची संप्रेरके तयार होतात. वाढ-संप्रेरक हे वाढीसाठी आवश्यक असते.
दूध संप्रेरक (प्रोलॅक्टीन) हे प्रसूत झालेल्या मातेच्या स्तनातून दूध सुटण्यास प्रेरणा देते. यातील इतर सर्व संप्रेरके शरीरातील इतर रसग्रंथींच्या (गलग्रंथी, स्त्रीबीजांड, ऍड्रेनल ग्रंथी) कामावर नियंत्रण ठेवतात. म्हणजे पिटयुटरी ही शरीरातील जवळजवळ मुख्य संप्रेरक ग्रंथी आहे.
पिटयुटरी ग्रंथीतून पाझरणा-या वाढ संप्रेरकांचे प्रमाण जास्त असेल तर शरीराची वाढ जास्त होते. यामुळे जास्त उंची, मोठा चेहरा व जबडा, हाताचे व पायाचे मोठे पंजे अशा खाणाखुणा दिसतात.
याउलट लहानपणीच वाढ संप्रेरक कमी पडल्यास उंची कमी, चेहरा लहान, लहान जबडा अशा खाणाखुणा दिसतात. वाढ संप्रेरक कमी किंवा जास्त असेल तर उपाय करता येतात. मात्र आजार वेळीच आटोक्यात आला पाहिजे. या आजारांचे प्रमाण फारसे नाही.
सहज माहितीसाठी आपण दूधसंप्रेरकाचे काम पाहू या. गरोदरपणात स्तनांची वाढ होतच असते. दूधसंप्रेरकाने स्तनातील दूध निर्माण करणा-या भागाची वाढ होते व चरबीही वाढते. गरोदरपणाच्या पहिल्या तिमाहीनंतरच स्तनातून स्त्राव यायला सुरुवात होते. बाळंतपणानंतर लगेच दूध बाहेर पडण्याची क्रिया होणे आवश्यक आहे. एकदा सुरू झाल्यावर मग ही क्रिया प्रत्येक स्तनपानाच्या वेळी आपोआप होते. बाळाला अगदी पहिल्यांदा स्तनपान देताना बाळाचे ओठ बोंडाला लागून चेतासंस्थेतर्फे हा चोखण्याचा संदेश पिटयुटरी ग्रंथीपर्यंत पोहोचतो व त्यातून दूधसंप्रेरक पाझरते. त्याचा परिणाम प्रत्यक्ष दुग्धजनक पेशींवर होऊन दूध यायला सुरुवात होते. (बाळंतपणाआधी मात्र ही क्रिया होऊ शकत नाही). बाळंतपणानंतर लवकरात लवकर म्हणजे चार-सहा तासांत ही घटना घडणे फायद्याचे असते. जेव्हा हे घडत नाही तेव्हा स्तनपान सुरूच होत नाही किंवा दूध लवकर उतरत नाही.
स्त्रीबीजांडाचे कामकाज चालण्यासाठीही पिटयुटरीतून अनेक संप्रेरके येतात. या संप्रेरकांमुळे स्त्रीबीज तयार होते, ते बाहेर पडते, शिवाय आणखी काही महत्त्वाची कामे होतात. यामुळे मासिक पाळीचे चक्र चालू राहते.
लेखक : डॉ. श्याम अष्टेकर
(MBBS, MD community Medicine)
संदर्भ : आरोग्यविद्या
अंतिम सुधारित : 6/14/2020
गतिजन्य विकार : अनियमित हालचालीमुळे प्रवासात होणाऱ...
दूरदर्शन सह्याद्री निर्मित कॅन्सर व आयुर्वेद कॅन्...
शरीरातील स्नायू ताठ होऊन त्यांचे प्रचंड, अनियंत्रि...
अल्सर म्हणजे काय, अल्सर कशाने होतो , अल्सरची लक्षण...