खाटकाचा दरारा

हिवाळा सरत आला की आपल्याकडे हे पक्षी दिसायला लागतात. थोडेसे शहराच्या बाहेर गेलो की माळरानांवर, गवताळ प्रदेशात हा पक्षी झाडांवर अथवा टेलीफोनच्या तारेवर बसलेला हमखास दिसणार. हा पक्षी उत्तम शिकारी असला तरी "शिकारी" पक्ष्यांच्या गटात अथवा "बर्डस ऑफ प्रे" या गटात येत नाही आणि तसा दिसतही नाही. आकाराने त्यांच्यापेक्षा बराच लहान म्हणजे आपल्या बुलबुलापेक्षा थोडासाच मोठा असतो. हा पक्षी सहसा एकेकटाच रहातो. काळा, पांढरा आणि पिवळसर गुलाबी असे रंग प्रमुख्याने याच्या पिसांचे असतात. याच्या पंखांची टोके आणि शेपटी काळसर असते. डोके, मान आणि पाठीचा वरचा काही भाग राखाडी असतो. पोट आणि छाती पांढरीशुभ्र असते. पंखाखाली आणि छातीवर काही ठिकाणी पिवळसर, गुलबट आकर्षक रंग असतो. याला ओळखायची सर्वात महत्वाची खुण म्हणजे याच्या डोक्यावर असणारी एखाद्या गॉगलप्रमाणे भासणारी काळी पट्टी. यामुळे हा पक्षी एकदम डौलदार दिसतो. खाटीक हा नावाप्रमाणेच क्रुर पक्षी आहे.

शिकार करण्यात याचा हातखंडा असल्यामुळे त्यासाठी लागणारी अणुकुचीदार चोच आणि बळकट पाय आणि नख्या त्याच्याकडे असतात. त्याच्या हालचालीही सावध, चपळ आणि चलाख असतात. असा हा रंगीत खाटीक पक्षी शिकारी भासतो तो त्याच्या चोच पाहील्यावरच. छोटीशी असणारी ही चोच टोकाला मात्र एकदम वळलेली आणि बाकदार असते. यामुळेच त्याने पकडलेले भक्ष्य तो सहज फाडू शकतो आणि त्याचे तुकडे करू शकतो. तो अनेक पक्ष्यांना, किटकांना, प्राण्यांना मारून बाभळीच्या किंवा इतर काटेरी झाडांना अडकवून ठेवतो. अगदी एखादा खाटीक जसा आपल्या दुकानात मारलेले बोकड टांगतो तसाच हा ते किटक, पक्षी टांगतो म्हणूनच याचे नाव खाटीक सार्थ ठरते. याच्या तावडीत सापडलेली शिकार सहसा त्याच्या बाकदार चोचीतून सुटत नाही. प्राणी जर मोठा असेल तर तो त्याला त्याच्या शक्तीमान पंज्यात धरून ठेवतो आणि हळूहळू चोचीने त्याचे लचके तोडतो. याच्या अन्नात मुख्यत: टोळ, बेडूक, छोटे पक्षी आणि उंदरासारखे लहान प्राणीसुद्धा असतात. लहान झुडपावरच तो गवाताचा, कापसाचा छोटासा ढिग बनवून त्याचे घरटे बांधतो. मादी अंदाजे मार्च महिन्याच्या सुमारास या घरट्यात ३ ते ६ अंडी घालते. नर मादी अगदी जोडीने या अंड्यांची आणि नंतर पिल्लांचे देखभाल करतात.

आपल्याकडे हा लांब शेपटीचा खाटीक सरार्स दिसत असला तरी त्याची जंगलातील वूड श्राईक ही जातसुद्धा दिसते. याच प्रमाणे खुरट्या आणि शुष्क प्रदेशात राखाडी रंगाचे यांचे भाउबंद दिसतात. स्थानीक स्थलांतर करणारे हे पक्षी असल्यामुळे आपल्याकडे वर्षातील काही काळच ते आपल्याला दिसतात. त्यामुळे यांचे जर का छायाचित्रण करायचे असेल तर आपल्याला हा काळ कोणता आहे हे जाणून त्यांचे छायाचित्रण करावे लागेल. तसा हा सर्वसामान्य दिसणारा पक्षी असल्यामुळे सबंध भारतभर दिसतो. मात्र उघड्या जंगलात रहाणारा असल्यामुळे तो काहीसा लाजराबुजरा आहे. याच कारणामुळे तो आपल्याला छायाचित्रणासाठी फारसा जवळ येउ देत नाही. मागे भरतपूर पक्षी अभयारण्यात डिसेंबर महिन्यात गेलो असताना आम्हाला हा खाटीक पक्षी अगदी उघद्यावर जवळच्याफांदीवर दिसला. पण अतिशय कडाक्याची थंडी असल्यामुळे तो सुद्धा गारठला होता आणि आम्हीसुद्धा. त्यात प्रचंड धुके पसरल्यामुळे त्यांचे रंगसुधा नीट दिसत नव्हते. त्यामुळे अगदी समोर आणि उघड्यावर असुनसुद्धा त्याचे छायाचित्रण काही शक्य झाले नाही. त्यानंतर या खाटीक पक्ष्याचे मी छायाचित्रण अनेक वेगवेगळ्या जंगलात केले.

कधी कधी ते फार लांबून करावे लागले तर कधी कधी ते अगदी जवळून करायचीसुद्धा संधी मिळाली. जीम कॉर्बेटच्या जंगलात एक खाटीक पक्ष्याने मोठ्या टोळाची शिकार करताना बघितले पण बहुतेक त्याला जोरदार भूक लागल्यामुळे त्याने त्या टोळाला लगेच खाऊन टाकले. त्यामुळे आता बाभळीच्या काट्यावर कुठेतरी लटकावलेला टोळ, बेडूक आणि बाजूला तो खाटीक पक्षी असे छायाचित्र कधी मिळेल याचीच वाट बघत रहायचे.

लेखक - युवराज गुर्जर

स्त्रोत -  युवराज गुर्जर ब्लॉग