रंगीबेरंगी नवरंग

पावसाळा येऊ घातल्याची वर्दी देणाऱ्या पक्ष्यांमधला हा एक देखणा पक्षी. भारतात स्थानीक स्थलांतर करणारा हा नवरंग मे महिन्याच्या सुमारास महाराष्टाला भेट देतो. इतर वेळी जंगलात कधीच न दिसणारा हा पक्षी दिसायला लागला की समजावे हळूहळू आता पाउस हमखास येणार. इंग्रजीमधे याला इंडियन पिट्टा असे म्हणतात तर मराठीत याला नवरंग म्हणतात. याचा आकार साधारणत: मैने एवढा असतो पण ह्याची शेपुट एकदम आखुड असते किंवा जवळपास नसतेच. हा सहसा जंगलामधे जमिनीवर पालापाचोळ्यामधे किड्यांकरता उलथापालथ करताना दिसतो. या पालापाचोळ्याखाली दडलेल्या अळ्या, मुंग्या इतर किटक यांना पकडून तो खातो. याकरता त्याच्या जाडसर चोचीने तो पानांची बरीच उलथापालथ करताना दिसतो. त्याचे दणकट असणारे पायही त्याला या कामात खुप मदत करतात. या दणकट पायांमुळेच त्याला जमिनीवर उड्या मारत चालता येते. याचे डोके फिकट पिवळसर रंगाचे असते आणि त्याच रंगाचे पोट असते.

चोचीपासून मागे डोळ्यावर अगदी मानेपर्यंत काळी गडद पट्टी असते. पंख गडद हिरवे असून त्यावर एक आकाशी निळा ठिपका दिसतो. उडताना या हिरव्या, निळ्या रंगाच्या अजुन थोड्या छटा दिसतात. गळ्याखाली पांढरा रंग असतो तर शेपटीखाली आणि पोटाच्या शेवटी जर्द लाल रंग दिसतो. एवढा हा रंगीबेरंगी पक्षी असल्यामुळेच ह्याचे नाव "नवरंग" सार्थ ठरते. रात्री जरी हे झाडावर रहात असले तरी दिवसा यांचा वावर जमिनीवरच जास्त असतो. दाट जंगलांमधे हा पक्षी पटकन दिसण्यापेक्षा याचे ओरडणेच लवकर ऐकू येते. अतिशय लांब दुहेरी असणारा हा आवाज "व्हिट ट्यू" किंवा "व्हिट व्यू" असा असतो. यांचा विणीचा हंगाम हा पावसाळ्यात असून साधारणत: जुन ते ऑगस्ट महिन्यापर्यंत हे घरटी बनवून अंडी देतात.

जुन्या नोंदींप्रमाणे हे पक्षी हिमालयाच्या पायथ्याशी असणाऱ्या जंगलांमधे घरटी करायचे. पन सध्या झालेल्या अभ्यासानुसार हे अगदी गोव्यापर्यंतसुद्धा घरटी करताना आढळले आहेत. यांचे घरटे गोलाकार असुन ते सहसा गवतापासुन आणि काटक्यांपासुन बनवलेले असते. सहसा ते जमिनीवर किंवा झुडुपामधे अगदी खालच्या पातळीवर असते. मादी घरट्यामधे ४/५ अंडी घालते. ही अंडी अगदी गोल असून त्यांचा रंग पांढराशुभ्र असतो आणि त्यावर लालसर, जांभळे ठिपके किंवा चट्टे असतात. खरेतर हा पक्षी अगदी दाट जंगलांमधला आहे पण ह्याला मी जंगलांपेक्षा ठाणा, मुंबईच्या शहरातच जास्त बघित्ला आहे. ठाणे शहरात अगदी गर्दिने गजबजलेल्या भागात हा आंब्यासारख्या दाट झाडावर मे, जुन महिन्यात हमखास दिसणार. त्यातला एखाद दुसरा व्रात्य कावळ्यांच्या दादागीरीला घाबरून एकतर घरात शीरणार किंवा खाली गाड्यांच्या गर्दीत रस्त्यावर उतरणार. ह्या जखमी, घाबरलेल्या नवरंगांना नंतर सावकाश, सुरक्षीत जंगलात सोडून देण्याची जबाबदारी आम्हा पक्षीमित्रांना या काळात नित्याचीच असते. अर्थात अश्यावेळी त्यांचे नैसर्गिक छायाचित्रण काही शक्य होत नाही. त्यामुळे त्यांच्या नैसर्गिक छायाचित्रणासाठी परत जंगलात हे जावेच लागते. यावेळी कान्हा, बांधवगढ या दोन्ही जंगलांमधे आम्हाला हे नवरंग बऱ्याच वेळेला दिसले.

काही जोड्या त्यांच्या नेहेमीच्या सवयीप्रमाणे पालापाचोळयाखाली दडलेल्या अळ्या उकरून काढण्यात दंग होत्या. पण त्यावेळी ते कायम झाडाझुडूपात असल्यामुळे त्यांची चांगली छायाचित्रे काही मिळाली नव्हती. नंतर मात्र बांधवगढला एका जोडीचे घरटे बांधणीचे काम सुरू झालेले आम्हाला आढळले. आपल्या शरीरापेक्षा अगडबंब काडी घेउन ती बराच वेळ इकडे तिकडे उडत होती. त्यामुळे तीचे व्यवस्थीत छायाचित्रण करता आले. वेळेअभावी आम्हला त्यांचे घरटे काही सापडू शकले नाही. मात्र आता माझ्या ऑगस्ट महिन्यातील ताडोबाच्या जंगल सफारीत ह्या नवरंगाचे किंवा इतर पक्ष्यांची घरटी शोधायचा विचार जरूर आहे.

लेखक - युवराज गुर्जर

स्त्रोत -  युवराज गुर्जर ब्लॉग