अ‍ॅमरँटेसी

(आघाडा कुल). या वनस्पतिकुलाचा समावेश द्विदलिकित वर्गातील फुलझाडांपैकी कॅरिओफायलेलीझ (सेंट्रोस्पर्मेलीझ) नावाच्या गणात होतो; ह्या गणात याशिवाय आणखी सात कुलांचा (कॅरिओफायलेसी,निक्टॅजिनेसी, चिनोपोडिएसी, पोर्चुलॅकॅसी, फायटोलोकेसी, ऐझोएसी व बॅसेलेसी) अंतर्भाव करतात. अ‍ॅमरँटेसीकुलात सु. ६० वंश व ८०० जाती असून त्यांचा प्रसार उष्ण व उपोष्ण कटिबंधांत, मुख्यतः अमेरिकेत व भारतात, आहे. बहुतेक वनस्पती वर्षायू किंवा बहुवर्षायू (एक वा अनेक वर्षे जगणाऱ्या)ओषधी किंवा क्षुपे (झुडपे) आहेत. पाने साधी समोरासमोर किंवा एकाआड एक, अनुपपर्ण (उपपर्णे नसलेली), खोडे केसाळ; फुलोरा कणिश किंवा स्तबकासारखा अथवा कुंठित परिमंजरीसारखा [पुष्पबंध]; फुले लहान, नियमित एकवृत, द्विलिंगी कधी एकलिंगी (अ‍ॅमरँथस वंश), अवकिंज; पातळ छदकांची एक जोडी व एक राठ छद सतत राहणारे असतात. परिदले पाच, पातळ किंवा जाड, सुटी किंवा तळाशी जुळलेली, परिहित; केसरदले पाच, परिदलासमोर, बहुधा खाली जुळलेली, क्वचित (आघाडा) त्यामध्ये खवले; किंजदले बहुधा दोन, जुळलेली; किंजपुट ऊर्ध्वस्थ, एक कप्प्याचा [फूल] व त्यात बहुधा एक क्वचित अनेक (कुरडू) वक्रमुख बीजके; कृत्स्‍नफळ कपालिका किंवा क्लोम [फळ]. बीजावरण चकचकीत व कठीण असते. कॉक्सकोंब, जाफरी गेंद व कुरडूचे प्रकार बागेत लावतात; माठ, पोकळा, तांदुळजा, राजगिरा इ. जाती भाजीकरिता उपयुक्त आहेत; तर कुरडू, आघाडा, काटेमाठ ही तणासारखी उगवून येतात; या कुलातील वनस्पतींच्या खोडात असंगत प्रकारची द्वितीयक वाढ आढळते. [शारीर, वनस्पतींचे]. या कुलाला ‘मारिषादि-कुल’ असेही म्हणतात.

लेखक : ज. वि. जमदाडे

माहिती स्रोत : मराठी विश्वकोश