उंबर

(हिं. गुलर, गु. उमरो; क. अट्टी; सं. औदुंबर; इं. कंट्री फिग; लॅ. फायकस ग्‍लोमेरॅटा, कुल-मोरेसी). हा सु. १५–१८ मी. उंच व सदापर्णी वृक्ष ब्रह्मदेशात, श्रीलंकेत व भारतात सर्वत्र (सह्याद्री, कोकण, राजस्थान, खासी टेकड्या इ.), खेड्याच्या आसपास व नदीनाल्यांच्या किनाऱ्यावर आढळतो. साल जाड, पिंगट करडी, गुळगुळीत; पाने मोठी, एकाआड एक, अंडाकृती किंवा आयत; उपपर्णे दोन सेंमी. व आकाराने पानासारखी. फुलोरा (कुंभासनी) मोठा, सवृंत (देठ असलेला), लालसर व त्यात तीन प्रकारची फुले [ अंजीर]; फुलांची सामान्य लक्षणे  मोरेसी  कुलाप्रमाणे. औदुंबरिक फळे (संयुक्त फळे) सच्छद, संवृत, पूर्ण पिकल्यावर जांभळट व मोठ्या फांद्यांवर घोसांनी लटकलेली असून त्यांना सामान्य भाषेत ‘उंबर’ म्हणतात; यात बारीक कृत्स्‍नफळे विपुल असतात [फळ]. पक्षी व कित्येक प्राणी ही फळे खातात, त्यांच्या विष्ठेतून बीजांचा प्रसार होतो व अनेक ठिकाणी झाडे उगवलेली आढळतात. याचे लाकूड पांढरट किंवा लालसर, मऊ व हलके असते; त्याचा उपयोग अनेक सामान्य वस्तू, घरबांधणी, शेतीच्या उपयोगाच्या वस्तू इ. बनविण्यास करतात. सालीचा उपयोग उत्तम काळा रंग बनविण्यास होतो. पाने व फळे गुरांना चारतात. या झाडाच्या सर्व भागांपासून चीक निघतो व त्यापासून पक्षी  पकडण्याचा गोंद बनवितात. हे झाड (औदुंबर) हिंदूनी पवित्र मानले आहे; त्याच्या लहान फांद्या समिधा म्हणून वापरतात; त्याचा इतर धार्मिक उपयोगही असून हा वृक्ष श्री दत्तात्रेयाचे वसतिस्थान मानले जाते. गरीब लोक दुष्काळात कच्ची किंवा पिकलेली फळे खातात. सर्व भाग औषधी आहेत. साल स्तंभक (आकुंचन करणारी) व जनावरांच्या बुळकांड्या रोगावर देतात. मूळ आमांशावर व मुळांचा रस मधुमेहावर उपयुक्त; पानांचे चूर्ण पित्तविकारावर मधातून देतात; संयुक्त फळ स्तंभक, दीपक (भूक वाढविणारे), वायुनाशी असून ते मासिक अतिस्रावार व कफक्षयात थुंकीतून रक्त पडण्यावर देतात. चीक मूळव्याध व अतिसार यांवर गुणकारी आहे.

उंबर, काळा : (बोकेडा, रंबळ; हिं. गोब्‍ला; गु. धेडउंबर; सं. काकदुंबर; लॅ. फायकस हिस्पिडा). उंबराच्या वंशातील व त्यासारखाच हा ६–९ मी. उंचीचा लहान वृक्ष सामान्यतः सर्व भारतात (विशेषतः कोकण, कारवार, खंडाळा येथे) तसेच श्रीलंका, मलाया, चीन, ऑस्ट्रेलिया इ. देशांमध्ये सापडतो. कोवळ्या प्ररोहावर (कोंबावर) राठ केस व समोरासमोर पातळ पाने असतात. कुंभासनींचा देठ आखूड व त्यांचा उगम तळाशी बुंध्याजवळ, वर पानांच्या बगलेत किंवा जून फांद्यांवर, जोडीने अथवा झुबक्यांनी असतो; त्यांचा रंग पिवळट व त्या केसाळ असून त्यांच्या तळाशी तीन छदे असतात. औदुंबरिक फळे उन्हाळ्यात व पावसाच्या आरंभी येतात; पुं-पुष्पे व गुल्म-पुष्पे एकत्र व स्त्री-पुष्पे स्वतंत्र; केसरदल एक; गुल्म-पुष्पास व स्त्री-पुष्पास परिदले नसतात [ फूल; मोरेसी; अंजीर]. पाला गुरांना चारतात;फळ, बी व साल रेचक व वांतिकारक; फळ मधुर, शीत, शक्तिवर्धक व कामोत्तेजक असते.

लेखक : वि. रा. ज्ञानसागर

माहिती स्रोत : मराठी विश्वकोश