कढिलिंब

कढिलिंब

(गंधला, पुष्पला; हिं. कटनिंब, मिठानिंब; गु. कढिलिंबडो; सं. सुरभिनिंब, कृष्णनिंब, कैटर्य; क. करीबेवू; इं. करी लीफ ट्री; लॅ. मुराया कोनिजी;कुल-रुटेसी). ही वनस्पती सामान्यत: कोकण व उ. कारवारमधील सदापर्णी जंगलात आढळते; शिवाय पन्हाळा, महाबळेश्वर, माथेरान, मलबार, मद्रास, त्रावणकोर, बंगाल, हिमालयाच्या पायथ्यासगढवाल ते सिक्कीम, पेगू, श्रीलंका इ. ठिकाणीही आढळते. ही बागेत, परसात व शेताच्या कडेने लावतात.

हा लहान वृक्ष सु.४.५-६ मी. उंच, पानझडी, सुगंधी असून याची साल गर्द पिंगट अथवा काळसर करडी व साधारण भेगाळलेली असते. पाने संयुक्त, विषमदली पिच्छाकृती (पिसासारखी) ३२ सेंमी. लांब; दले देठाजवळ मोठी व पुढे लहान, संख्या ९-२५, एकांतरित (एका-आड एक) दंतुर, तळाशी तिरपी, वरुन गुळगुळीत व खालून लवदार, पानात तैलप्रपिंडांचे (तैलग्रंथींचे) ठिपके दिसतात.

फुलोरा शेंड्याकडे चामरकल्प वल्लरी [® पुष्पबंध]. फुले लहान, पांढरट, सुवासिक; संदले पाच, त्रिकोनी; प्रदले सुटी, केसरदले दहा; ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात दोन कप्पे व बीजके दोन [®फूल]; मृदुफळे साधारण गोलसर, काळसर जांभळी व वाटाण्याएवढी; बिया एक-दोन. फुले फेब्रुवारी ते एप्रिलमध्ये व फळे जूनमध्ये येतात.

बिया पक्ष्यांकडून व वटवाघळांकडून पसरविल्या जात असल्याने झाडे इतस्ततः येतात. पानांना विशिष्ट प्रकारचा वास येतो, त्यामुळे पाने स्वयंपाकात वापरतात व त्यात अ जीवनसत्त्व असते. लाकूड पांढरट उदी, कठीण व टिकाऊ असल्याने त्यापासून शेतीची अवजारे बनवितात.

पानांत कोनिजीन ग्‍लुकोसाइड व रेझीन असते. त्यांपासून २.६% गर्द पिवळे, लंवगेसारखे तिखट तेल निघते. फळ खाद्य; जिभेला थंडपणा वाटतो; त्यातही ग्‍लुकोसाइड असते. पाने, मुळे व साल पौष्टिक, दीपक (भूक वाढविणारी) व वायुनाशी; पाने अतिसार व आमांशावर पोटात घेतात. मुळे रेचक; मुळांचा रस मूत्रपिंडाच्या वेदनांवर उपयुक्त; तो अर्श (मूळव्याधी), कृमिशूल (जंतांमुळे होणाऱ्या पोटातील वेदना), दाह, सूज व कोड यांवर गुणकारी. ओकारी थांबविण्यास व ताप कमी करण्यास भाजलेल्या पानांचा काढा देतात. पुरळ व जखमेवर पाने कुसकरुन लावतात. बिया पाण्यात भिजवून थंड व उत्साहजनक पेय तयार करतात.

कढिलिंब : (१) पान व फुलोऱ्यासह फांदी, (२) फूल, (३) किंजमंडल, (४) किंजपुटाचा आडवा छेद, (५) फळे.

लेखक: य. बा. राजे

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश