काकडशिंगी

काकडशिंगी

(हिं.काकरसिंगी; सं.शृंगी, कक्कटशृंगी; इं. क्रॅब्स क्लॉ, जॅपॅनीज वॅक्स ट्र; लॅ. ऱ्हस सक्सिडॅनिया कुल-अ‍ॅनाकार्डिएसी). या नावाने बाजारात वाकड्या शिंगासारख्या, साधारण जाड, पोकळ, हलक्या व काळ्या काड्या मिळतात. काकराच्या [एका जातीच्या हरिणाच्या, भेकर] शिंगासारख्या आकारामुळे वरील नाव पडले आहे.

यांची पीटिकासारखी (पुळीसारखी) वाढ ज्या वृक्षाच्या पानांवर (माव्याच्या दंशामुळे) होते तो पानझडी वृक्ष (उंची ९-३० मी.) समशीतोष्ण हिमालयात काश्मीर ते सिक्कीम, खासी टेकडया, भूतान तसेच पाकिस्तान, चीन, जपान इ. प्रदेशांत निसर्गतः आढळतो व त्याची लागवडही करतात.

पाने मोठी, संयुक्त विषमदली, पिच्छकल्प (पिसासारखी रचना असलेली), गुळगुळीत; दले ९-१५; फुले लहान, पिवळट हिरवी व पानांच्या बगलेत परिमंजरीत येतात. अश्मगर्भी (आठळीयुक्त) फळे लहान, काहीशी चपटी व वाटाण्याएवढी, पातळ सालजीची व अनियमितपणे तडकणारी; आठळी चपटी, कठीण व मेणाने वेढलेली.

पानाच्या रसाने कातडीवर फोड येतात. वृक्ष विषारी; फळांचा उपयोग क्षयावर होतो. काकडशिंगी तुरट, कडवट व कफनाशक असून मुलांना अतिसार व आमांशावर देतात.

फळाच्या मगजापासून (गरापासून) मिळणारा द्रव रोगणे, मलमे, सजावटी सामानास आवण्याचे पॉलिश इत्यादींकरिता वापरातात. बियांतील मेणापासून जपानात मेणबत्त्या करतात. ह्या व ऱ्हस व्हर्निसिफेरा (इं.लॅकर ट्री) ह्या दुसऱ्या जातीच्या झाडाच्या सालीतील स्त्रावापासून रोगण बनवितात.

काकडशिंगीपासून मिळणाऱ्या टूनिनाचा उपयोग कातडी कमावण्यास होतो. काकडशिंगी या नावाखाली कक्कटशिंगीही विकली जाते व ती तशीच वापरलीही जाते.

लेखक: शं. आ. परांडेकर

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश