कुंकुम वृक्ष

(शेंदरी, कपिलाहिं. कमला, राइणी गु.कपिलोक. मळ्ळीचिलू, केसरीमावूसं. रेचनका, कंपिल्लक इं. मंकी फेस ट्रीलॅ. मॅलोटस फिलिपीनेन्सिस कुल-युफोर्बिएसी). अनेक फांद्यांचा हा एक लहान, ७.५—९  मी. उंच सदापर्णी वृक्ष महाराष्ट्रात रुक्ष, विरळ व काटेरी अथवा पानझडी जंगलात आढळतो शिवाय हा सिंध श्रीलंका, मलाया, चीन, ऑस्ट्रेलिया इ. प्रदेशांत व भारतात इतरत्र उष्ण ठिकाणी सापडतो हिमालयाच्या पायथ्याकडे काश्मीर ते पूर्वेस आसामपर्यंत १,५५० मी. उंचीपर्यंत सामान्यपणे आढळतो.

साल पातळ, करडी, आत तांबडी व वर वेड्यावाकड्या चीरा पानाची खालची बाजू, लहान फांद्या व फुलोरे तांबूस भुरकट पाने मध्यम आकाराची, एकाआड एक, खरखरीत, भाल्यासारखी, लांबट टोकाची, वरून गुळगूळीत व दातेरी कडाची असून खालच्या बाजूस सूक्ष्म तांबूस प्रपिंड (ग्रंथी) असतात. फुले लहान, पिवळी व पांढरी, बीनदेठाची, पानांच्या बगलेत किंवा शेंड्याला येणाऱ्या परिमंजरीवर नोव्हेंबर—जानेवारीत येतात.

ती एकलिंगी असून पुं-पुष्पात अनेक केसरदले असतात. स्त्री-पुष्पात तीन कप्प्यांचा लवदार किंजपुट व त्यावर तीन किंजले असतात. [ फुल]फळ (बोंड) लहान करवंदाएवढे, लालबुंद भुकटीने व तारकाकृतीने केसांनी वेढलेले असुन खोलगट उभ्या रेषांनी तीन भाग झालेले दिसतात. [→ युफोर्बिएसी] व उभे तडकल्यावर तीन भाग होतात. बिया गोलसर आणि काळ्या असतात.

लाकूड लालसर व मध्यम प्रतीचे बऴकट, टिकाऊ व गुळगुळीत शेतीची काही अवजारे, आगपेट्या, धोटे इ. वस्तू बनवण्यासाठी उपयुक्त असते. साल कातडी कमाविण्यास वापरतात. कमावलेले कातडे तांबडे होते. फळावरील लालसर भुकटी बाजारात कमला या नावाने विकत मिळते रेशमी कापड रंगविण्यास हिचा उपयोग करतात.

पाला जनावरे खातात जमिनीचा पोत सुधारण्यास व इतर वनस्पतींचे रक्षण करण्यास ही झाडे चांगली असल्याने वनविज्ञानात याला महत्त्व आहे. कमला पट्टकृमीवर रामबाण समजली जाते. फळे उष्ण, रेचक, कृमिनाशक, वायुनाशक असून गळू, गुल्म (गाठ), श्वासनलिकादाह, पानथरी इत्यादींवर गुणकारी असते.

पाने थंड, क्षुधाप्रवर्तक, कडवट असून त्यामुळे पोटात गुबारा धरतो व बध्दकोष्टता येते. कमला पुड कडवट, सारक व रक्तस्तंभक (रक्तस्राव थांबविणारी) आहे ती पोटदुखी व कातडीचे रोग यांवर उपयुक्त आहे.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश