जेस्नेरिएसी

जेस्नेरिएसी

(शिलापुष्प कुल). द्विदलिकित वनस्पतींचे [→ वनस्पति, आवृतबीज उपविभाग] एक मोठे कुल. याचा अंतर्भाव पर्सोनेलीझ गणात करतात; एंग्लर व प्रांटल यांनी ट्युबिफ्लोरीत केला होता. यामध्ये सु. १०० वंश व १,१०० जाती (विलिस : १२० वंश व २,००० जाती; लॉरेन्स : ८५ वंश व १,२०० जाती) समाविष्ट केल्या असून त्या ⇨ओषधी किंवा लहान झुडपे व क्वचित वृक्ष आहेत, काही ⇨ अपिवनस्पती व काही मुळांच्या साहाय्याने वर चढणाऱ्या वेली आहेत आणि त्यांचा प्रसार उष्ण व उपोष्ण कटिबंधांत आहे; आग्नेय आशिया, पॉलिनेशिया व अमेरिकेतील उष्ण प्रदेश येथे विशेषेकरून या वनस्पती आढळतात.

यांची साधी पाने बहुधा समोरासमोर, अखंड, क्वचित दातेरी किंवा खंडित व उपपर्णहीन असतात. काहींना जमिनीत जाडजूड (मूलक्षोड) खोड असते, तर काहींना जमिनीत आडवे वाढणारे बारीक धुमारे (धावती  खोडे) असतात. फुलोरा बहुधा कुंठित (मर्यादित) तर कधी फुले एकएकटी; ती द्विलिंगी, एकसमात्र (एका उभ्या पातळीने दोन सारखे भाग होणारी), पंचभागी आणि आकर्षक; संदले व प्रदले प्रत्येक जुळलेली; केसरदले चार, द्वयोन्नत (दोन लहान व दोन मोठी), पाच किंवा दोन आणि पाकळ्यांस चिकटलेली; दोन ऊर्ध्वस्थ किंजदलांच्या किंजपुटात बहुधा एक कप्पा व त्यात अधोमुख अनेक बीजके; काहींत कमीजास्त अधःस्थ किंजपुट तर काहींत दोन कप्पे असतात;

विविध प्रकारचे बिंबही असते [→ फूल]. मृदुफळ किंवा शुष्कफळ (बोंड); बोंड तडकून दोन किंवा चार शकले होतात; बिया लहान, असंख्य, सपुष्क (गर्भाबाहेर अन्नांश असलेल्या) किंवा अपुष्क. या कुलाचे ब्राह्मी कुल, टेटू कुल व बंबाखू कुल (ऑरोबँकेसी) यांच्याशी बरेच साम्य असून शिलापुष्प कुलापासून ऱ्हास पावून बंबाखू कुल निघाले असावे, असे काहींचे मत आहे ⇨जेस्नेरिया डग्लसी, जेस्नेरिया स्मिथियाना आणि सिनिजिया, अ‍ॅकिमेनीस, ग्लॉक्सीनिया, इपिसिया, नेगेलिया इ. वंशांतील अनेक जाती शोभेकरिता बागेत लावतात; ⇨पाथरफोडी (सं. शिलापुष्प) औषधी आहे. तीवरून मराठी कुलनाम दिले आहे. भारतात जंगली अवस्थेत व बागेत मिळून सु. वीस वंशांतील जाती आढळतात.

लेखक: परांडेकर, शं. आ.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश