टाकळा

टाकळा

(तरोटा; हिं. चाकुंदा; क. तरगोसी, तगचे; सं. चक्रमर्द, दद्रुघ्न; इं. फेटिड कॅसिया, सिकल सेन्ना; लॅ. कॅसिया तोरा; कुल-लेग्युमिनोजी). हे लहान शिंबावंत (शेंगा येणारे) आणि वर्षायू (वर्षभर जगणारे) क्षुप (झुडूप) रस्ताच्या कडेने, शेताच्या कडेने, व इतर पडीक जागी तणासारखे उगवलेले आढळते. याचा प्रसार फक्त आशिया खंडात रानटी अवस्थेत असावा; उष्ण कटिबंधांतील भारत, पाकिस्तान, श्रीलंका इ. देशांत ते सामान्यापणे आढळते. त्याची उंची एक मी. पर्यत असते. पाने संयुक्त, एकाआड एक, उपपर्णयुक्त, पिसासारखी व दलांच्या तीन जोड्या असतात. फुले लहान, पिवळी, जोडीने किंवा अधिक व पानांच्या बगलेत सप्टेंबर ते डिसेंबरात येतात. शिंबा (शेंग) बारीक, लहान (१२–२० सेंमी.), प्रथम वाकडी (त्यावरून इंग्रजी नाव सिकल सेन्ना पडले) पण पुढे सरळ आणि किंचित चौकोनी; बिया २५–३०, लांबट असून आडव्या पडद्यांनी परस्परांपासून अलग असतात. ‘फेटिड’ हे इंग्रजी विशेषण वनस्पतीच्या नावात दुर्गंधाला उद्देशून वापरले आहे. याच्या कोवळ्या पाल्याची भाजी करतात व भाजलेल्या बियांची पूड करून कोणी कॉफी बनवितात; निळीबरोबर मिश्रण करून ती पूड रंगविण्यास वापरतात. चीनमध्ये नेत्ररोगांवर बियांचा उपयोग करतात. भारतात लिंबू-रसात बी उगाळून नायट्यावर लावतात. पाने रेचक, कृमिनाशक असून कातडीच्या रोगावर व पाळीच्या तापावर देतात. पाल्याची भाजी अंगदुखीवर व सांधेदुखीवर गुणकारी असून वनस्पतीचा रस बिब्बा अंगावर उतल्यास वरून लावतात.

रान टाकळा

(जंगली टाकळा; हिं. कासोंदी; गु. कासुंद्री; क. व सं. कासमर्दा; इं. सेन्ना सोफेरा; लॅ. कॅसिया सोफेरा. सु. २·५–३ मी. उंचीचे हे शिंबावंत क्षुप उष्ण कटिबंधात सर्वत्र व भारतात सामान्यतः पडीक व नापीक जागी पावसाळ्यात आढळते. हे वर्षायू अथवा बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणारे) असून याची सामान्य शारीरिक लक्षणे शिंबावंत कुलात [⟶ लेग्युमिनोजी] वर्णिल्याप्रमाणे असतात [⟶ तरवड; बाहवा]. पाने संयुक्त व पिसासारखी १८–२५ सेंमी. लांब) व दले सहा ते दहा जोड्या; फुलोरा तरवडीप्रमाणे; फुले पिवळी व साधारणतः ⇨कासोद्या प्रमाणे असतात; पण पाकळ्यांवर नारिंगी रेषा नसतात; ती नोव्हेंबर जानेवारीत येतात. शिंबा ८–१० सेंमी. लांब, बारीक, थोडी वाकडी व टाकळ्याप्रमाणे पण गोलसर व भरीव; बिया तीस–चाळीस, लांबट, पिंगट व चपट्या असतात. औषधी गुणधर्म कासोद्याप्रमाणे; मुळे व पानांचा रस चंदनाच्या गंधाबरोबर नायट्यावर लावतात; साल, पाने, बिया विरेचक; काढा कफोत्सारक (कफ काढून टाकणारा) व मूत्र कमी करण्यास उपयुक्त; साल व बियांच्या चूर्णाचा फांट (थंड पाण्यात भिजवून काढलेला अर्क) मधाबरोबर मधुमेहावर व पानांचा काढा दमा व उचकी यांवर गुणकारी असतो.

 

पहा : लेग्युमिनोजी.

लेखक: परांडेकर, शं. आ.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश