तवकीर

तवकीर

(आरारूट; हिं. तिकोरा, तिल्हूरू, तिखुर, क. तवकिल–दहिट्‌टु, कूवे; सं. तवक्षीर; इं. त्रावणकोर स्टार्च). ह्या नावाने बाजारात मिळणारा पिठूळ पदार्थ ज्या वनस्पतीपासून काढतात, तिचे इंग्रजी नाव ईस्ट इंडियन अ‍ॅरोरूट व लॅटिन नाव कुर्कुमा अंगुस्तीफोलिया असून तिचा समावेश झिंजिबरेसी ह्या एकदलिकित कुलात केला जातो. ही सु. ४० सेंमी. उंचीची लहान, अनेक वर्षे जगणारी ओषधी [→ ओषधि] हळदीप्रमाणे दिसते व त्याच वंशातील असल्याने अनेक शारीरिक लक्षणे तशीच व कदली गणात वर्णिल्याप्रमाणे आहेत [→ सिटॅमिनी]. हिचा नैसर्गिक प्रसार मध्य हिमालयी भाग, मध्य भारतातील डोंगराळ भाग, प. बिहार, उ. बंगाल ते महाराष्ट्र व दक्षिण भारत या प्रदेशांत आहे. ही थोड्या प्रमाणात लागवडीत आढळते. हिचे जमिनीत वाढणारे जाडजूड खोड अगर गड्डा (मुलक्षोड) लहान असून त्याचा गाभा पांढरा असतो. पाने आखूड देठाची, लांबट, भाल्यासारखी, तळाशी निमुळती व प्रकुंचित (निमुळत्या टोकाची) असतात. हिला पिवळीजर्द फुले दाट वासंतिक कणिशात येतात. नंतर गुळगुळीत गोड आठळी फळे येतात. गड्डा शामक आणि पौष्टिक असून त्यातील स्टार्च आरारूट ऐवजी वापरतात; त्याला त्रावणकोर स्टार्च म्हणतात. तो पचनास हलका व पौष्टिक असून अतिसार, संग्रहणी, आमांश इ. विकारांत त्याची पेज देतात; तो मुलांना मानवतो.

लेखक-जमदाडे, ज. वि.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश