दुधाणी
दुधाणी
दुधाणी
(दुधनी, दुधिका; हिं. दुधिया लता; गु. जलदुधी; क. दुग्धिके; सं. दुग्धिका, मरूद्‌भवा; लॅ. ऑक्सिस्टेल्मा एस्क्युलेंटम, ऑ. सेकॅमौन; कुल–अ‍ॅस्क्लेपीएडेसी). एक नाजूक चिकाळ वेल; ही बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणारी), पानझडी, अनेक फांद्यांची व तळाशी अनेक तंतूसारखी मुळे फुटलेली असून श्रीलंका, जावा व भारत येथे बहुतेक पाण्याच्या सान्निध्यात सर्वत्र आढळते. पाने साधी व समोरासमोर, अरुंद (४·५–९ X ३·८ सेंमी.), पातळ व फिकट हिरवी असतात. फुले मोठी, आकर्षक, दोन–चारच्या वल्लरीत किंवा चवरीसारख्या लोंबत्या फुलोऱ्यात डिसेंबरात येतात.
पुष्पमुकुट पांढरा किंवा फिकट गुलाबी, खाली नळीसारखा पण वर बशीप्रमाणे पसरट, विभागलेला व लवदार असून त्यातील तोरण पंचखंडी असते. पेटिकाफळे ४–७ सेंमी. लांब, हिरवी, गुळगुळीत, भाल्यासारखी व जोडीने येतात; बिया अनेक, काळ्या व शिखाल (केसाळ). इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे ⇨ अ‍ॅक्स्लेपीएडेसी कुलात (रुई कुलात) दिल्याप्रमाणे असतात.
हिची ताजी मुळे काविळीवर चांगली गुणकारी असतात; वनस्पतीचा काढा तोंड आल्यास व घसा खवखवण्यावर गुळण्या करण्यास उपयुक्त असतो. दुधी चीक जखमा धुण्यास आणि टर्पेंटाइनाबरोबर खाजकंडूवर लावतात. चीक पाळीच्या तापावर व दूध वाढविण्याकरिता देतात. दुष्काळात फुले, फळे व पाने खातात; तसेच मुळे आणि पाने जनावरांस चारतात. ह्या वनस्पतीत दुधी चिकामुळे जंतुनाशक व दुग्धवर्धक गुणधर्म आढळतात.
लेखक: परांडेकर, शं. आ.
स्त्रोत:मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
