नरवेल

नरवेल

(म., गु., सं. अरणी; हिं. अर्णी, अगेथा; क. इचू, अग्निमंधा; सं. अग्निमंथ, तेजोमंथ; लॅ.

प्रेम्ना इंटिग्रिफोलिया; कुल–व्हर्बिनेसी). सु. ९ मी. उंचीचा हा पानझडी वृक्ष श्रीलंका, मलेशिया व भारत (कोकण, कारवार, आसाम, खासी टेकड्या, अंदमान व निकोबार बेटे) येथे आणि मुंबईपासून मलाकापर्यंत (मलेशिया) सामान्यपणे समुद्रकिनारी आढळतो. याची साल पिवळट असून खोडावर व फांद्यांवर कधीकधी काटे असतात. पाने साधी, समोरासमोर, मऊ, केसाळ, अखंड आणि कधी टोकाकडे दातेरी असतात. याचे परिमंजरीय गुलुच्छ [→ पुष्पबंध] फुलोरे आणि त्यांवर लहान, दुर्गंधी, हिरवट पिवळी फुले जून ते जुलैमध्ये येतात. अश्मगर्भी (आठळीयुक्त) फळे गोलसर, गुळगुळीत, निळसर काळी व संवर्तावर (पुष्पकोशावर) टेकलेली असतात. फळात चार कप्पे व चार कठीण बिया असून बियांवर बारीक पुरळ असतो. फुलांची संरचना आणि इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे ⇨ व्हर्बिनेसी कुलात (साग कुलात) वर्णिल्याप्रमाणे असतात.

मुळे फिकट तपकिरी व सुगंधी असतात. याचे मूळ ‘दशमुळा’त अंतर्भूत असून ते जुनाट तापावर देतात. ते कडू, तिखट, दीपक (भूक वाढविणारे), सारक, पौष्टिक व उष्ण असते. पाने सर्दी व ज्वर यांमध्ये मिरीबरोबर चुरून देतात. सर्व भागांचा काढा संधिवातावर आणि तंत्रिका शूलावर (मज्जेच्या तीव्र वेदनांवर) उपयुक्त असून मुळांचा काढा अग्निवर्धक (भूक वाढविणारा) व यकृत विकारांवर गुणकारी असतो. मूळ व पाने सूज आणि गंडमाळा यांत पोटामध्ये देतात व बाहेरून लेपही लावतात. लाकूड सुवासिक, मध्यम प्रतीचे कठीण असून ते फळ्या, फण्या, कोरीव व कातीव काम इत्यादींसाठी उपयुक्त असते. त्रावणकोरातून व सुंदरबनातून याच्या मुळांचा पुरवठा होतो. मुळात पिवळट रंगद्रव्य, टॅनीन व बाष्पनशील (बाष्परूपाने उडून जाणारे) तेल असते. श्रीलंकेत या तेलाचा उपयोग उदरशूलावर (पोटदुखीवर) करतात. वात्स्यायन यांच्या कामसूत्रात (इ. स. चौथे शतक) अग्निमंथ या नावाचा उल्लेख ‘भाज्यां’ मध्ये केलेला आढळतो.

लेखक -कानेटकर, मो. रा.; परांडेकर, शं. आ.

स्रोत - मराठी विश्वकोश