बिही
बिही
बिही
बिहीची पाने, साल आणि कळ्या स्तंभक (आकुंचन करणाऱ्या); फळे क्वचित कच्ची, पण बहुधा शिजवून किंवा भाजून खातात; त्यांचा मुरंबा करतात; फळ स्तंभक, कफोत्सारक (कफ पाडून टाकणारे) व हृदयास पौष्टिक असते. बियांवरचे बुळबुळीत आवरण पोळल्यावर व जखमांवर लावतात; बी शामक (दाह कमी करणारे), कडवट असून घसा धरणे, ताप, अतिसार, आमांश इ. विकारांवर उपयुक्त असते. बियांवरील बुळबुळीत गरम पाण्याने अलग करून प्रसाधन द्रव्यात वापरतात. चीनमध्ये 'चिनी क्विन्स' ह्या दुसऱ्या जातीची (कीनोमेलिस सायनेन्सिस, सि. सायनेन्सिस) लागवड असून तिची फळे मोठी असतात; ती घरात सुगंध दरवळण्याकरिता काच पात्रांतून ठेवतात. काही लोक ती फळे मिठाईत घालतात. इराणातील व काही इतर देशांतील प्रकारांना गोड फळे असून ती कच्ची खातात.
फळातील मगजात प्रतिशत ८५.७ जलांश, ०.३ प्रथिन, ०.१ मेद, ११.९ कार्बोहायड्रेटे, १.७ तंतू व ०.३ खनिजे असतात. तसेच प्रतिशत ग्रॅममध्ये १० मिग्रॅ. क जीवनसत्व असते. बियांतील मगजात मिग्डॅलीन, टॅनीन व श्लेष्मलद्रव्य (बुळबुळीत द्रव्य), राख रसायन व वसाम्ल असते. वृक्षाच्या सालीत आणि प्ररोहात (कोंबात) हायड्रोसायानिक अम्ल असते. या वृक्षाची लागवड कोणत्याही प्रकारच्या जमिनीत होते. तथापि सकस, खोल, कोरडी व गरम राहणारी जमीन त्याला मानवते; फळे नरम होतात. थंड व ओल्या जमिनीतील झाडांवरची फळे अधिक कठीण बनतात. बिया दाब कलमे, छाट कलमे, डोळा बांधून केलेली कलमे व रोपे लावून बिहीची लागवड करतात; नासपती व सफरचंदाप्रमाणे खते देतात. लागवड केल्यापासून ४-५ वर्षांनी फुले येऊ लागतात. नासपतीच्या लागवडीत बिहीच्या खुंटावर त्याचे कलम करतात. 'ऑरेंज, पाइन पल, चँपियन व स्मर्ना' हे बिहीचे प्रकार लागवडीत असून 'ऑरेंज' प्रकार सर्वाधिक लोकप्रिय आहे. बिहीच्या मूळ जातीवर प्रकारांची कलमे करतात. हिवाळ्यातील अतिथंड हवामान वाढीस अनुकूल नसते. बागेत किंवा परसात एकदोन झाडे असली, तरी त्याची भरपूर फळे येतात. बिही वृक्षांना फळमाशी, मावा इ. कीटक व तांबेरा आणि काळे ठिपके पाडणारे कवक (बुरशीसारख्या हरितद्रव्यरहित वनस्पती) यांचा उपद्रव होतो; त्यावर योग्य प्रकारची कीटकनाशके व कवकनाशके फवारून नियंत्रण करावे लागते. मधूनमधून फांद्यांची छाटणी करणे आवश्यक असते.
लेखक: शं. आ.परांडेकर
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
