माधवलता
माधवलता
(माधवी, मधुमालती, हळदवेल; हिं. माधवीलता; क. अदिरगंटी; गु., क.माधवी; सं. अतिमुक्तलता, माधवीवासंती; लॅ. हिप्टेजमॅदब्लोटा, हि. बेंगालेन्सिस; कुल-मालपीगीएसी). ह्या मोठ्या काष्ठ युक्त व खूप फांद्यांच्या आरोही [आधारावरचढणाऱ्या; ⇨महालता] झुडपाचा प्रसार भारतात सर्वत्र (सु. १.८६०मी. उंचीपर्यंत) विशेषतःओलसर जागी आणि प्रवाहाच्या कडेने आहे. शिवाय चीन, थायलंड, मलाया, ब्रह्मदेश, श्रीलंकाइ. प्रदेशांतते आढळते. कोवळ्या भागांवर रेशमी लव असते. साल तपकिरी वखवल्यांनी सुटते. पानेसाधी, चिवट, १०–१५X४–७·५सेमी., समोरासमोर, लांबट गोलसर व दोन्हींकडे टोकदार असतात. फुलेपांढरी, सुगंधी, लहान (व्यास१–२सेमी.) असून उभ्या मंजरीवर जानेवारी-मार्च मध्ये येतात. संदले व सुट्या पाकळ्या पाच, फणीसारख्या दातेरी व गोलसर असून एका लहान पाकळी स तळाशी पिवळा ठिपका असतो.
केसरदले १०, पैकी एक सर्वांत मोठे असते[⟶फूल]. प्रत्येक शुष्क फळाला तीन पंख असून ते पडता नागिरक्या घेत खाली येते [⟶ विकिरण, फळांचेवबीजांचे].बी एक च गोलसर. या ची इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे⟶मालपी गीएसी वामाधवी कुलात वर्णन केल्या प्रमाणे असतात. माधव लतेची पानेजु नाट संधिवात, त्वचारोग व दम्यावर उपयुक्त असतात. पानांचा रस कृमि नाशक असून तो खरजे वर लावतात. सालीत टॅनीनवहिप्टॅजिन हे ग्लुकोसाइड असते. पाने जनावरांना खाऊ घालतात. लाकूड लालसर पिंगट, मध्यम जड व कठीण असून ते हत्यारांचे दांडे व जवळयांकरिता उपयुक्त असते. बागेतही वेल शोभे करिता लावतात. बियांपासून व दाबकलमांनी नवीन लागवड करतात.
गीत गोविंदया काव्यात राधेच्या गात्रांची तुलना माधवलतेच्या फुलांशी केली आहे. महा भारत व बृहत्संहिता या ग्रंथांत अतिमुक्तलता या नावाने उल्लेख आढळतो. तसेच सुश्रुत संहिता, अष्टांग संग्रह, राज निघंटु आणि शाकुंतल, मालविकारिनमित्र, विक्रमोर्ष शीय इ. संस्कृत ग्रंथांतही उल्लेख आढळतात. मधुभलता या बंगाली नावावरून मॅदब्लोटा हे जाति वाचक नाव दिले असावे.
लेखक - ज. वि. जमदाडे
स्त्रोत -मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
