उष्ण व समशीतोष्ण कटिबंधांतील उबदार प्रदेशांत कुंपणाकरिता मेंदीची लागवड करतात. रंगद्रव्याच्या उत्पादनाकरिता पानांच्या मागणीमुळे ईजिप्त, सूदान व भारत येथे अधिक व इराण, पाकिस्तान, मादागास्कर इ. देशांत कमी प्रमाणात लागवड केली जाते. भारतात पंजाब व गुजरात या राज्यांत मोठ्या व मध्य प्रदेशात व राजस्थानात कमी प्रमाणावर लागवड करतात. सु. ८७ टक्के उत्पादन पंजाब व गुजरात येथून मिळते.
ओलावा धरून ठेवणाऱ्या जमिनीत मेंदीची वाढ चांगली होते. बिया व छाट कलमे लावून नवीन लागवड होते. प्रथम २०–२५ दिवस बी चांगले भिजू देतात; त्या वेळी अनेकदा पाणी बदलावे लागते. दर हेक्टरी सु. ७•५–१२•५ किग्रॅ. बियांची रोपे पुरेशी होतात. बी पेरण्यापूर्वी पन्हेरीतील वाफ्यात भरपूर पाणी ठेवून नंतर मार्च ते एप्रिलमध्ये भिजलेले बी त्यात पेरतात. साधारणपणे २–३ महिन्यांत बी रुजून रोपे सु. ४५–६० सेंमी. उंच होतात. ती जुलै ते ऑगस्टमध्ये प्रत्यक्ष शेतात सु. ३० सेंमी. अंतरावर लावतात; लावण्यापूर्वी त्यांची मुळे व शेंडे खुडून टाकतात. एक, दोन किंवा तीन तुकडे एकत्र लावतात. जमिनीस पाटाचे पाणी नसल्यास १५ सेंमी. अंतरावर लागण करतात. लागणीनंतर काही दिवस दररोज पाणी द्यावे लागते; तसेच तण काढणे व कोळपणी हे करावे लागते. एकदा झाडे स्थिरावली म्हणजे दुसऱ्या वर्षापासून पुढे अनेक वर्षे ती वाढत राहून भरपूर पीक देतात. काही मळ्यांतून शंभर वर्षापर्यंत पीक काढल्याचे सांगतात. एप्रिल ते मे आणि ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर असे वर्षातून दोन वेळा पीक काढतात. तेव्हा जमिनीपासून काही उंचीवर झाडे छाटतात व कापलेल्या फांद्या सावलीत वाळवितात. नंतर त्या बडवून पाने अलग करतात. पहिली २–३ वर्षे पानांचे उत्पन्न कमी म्हणजे दर हेक्टरी सु १७५ ते ८५० किग्रॅ. असते. पुढे मात्र हेक्टरी १,००० ते १,७०० किग्रॅ. पर्यंत जाते. पाणभरल्या शेतातील पीक दरवर्षी दर हेक्टरी २,००० किग्रॅ. पर्यंत मिळते. हवेत सुकविलेल्या पानाच्या भुकटीत प्रतिशत ८•९७ ओलावा; १८•४५ राख व १०•२१ टॅनीन असते. पानात लॉसोन नावाचे रंगद्रव्य असते; ते संश्लिष्ट स्वरूपात उपलब्ध आहे.भारतात मेंदीच्या शुष्क पानांचे उत्पादन २० ते २५ लाख किग्रॅ. असून त्यांपैकी १० लाख किग्रॅ. पंजाबात, ९ लाख किग्रॅ. पर्यंत गुजरातेत, १•७५ लाख किग्रॅ. मध्य प्रदेशात व १•२५ लाख किग्रॅ. पर्यंत राजस्थानात होते. यांपैकी सु.१५% भारतात भुकटीच्या स्वरूपात उपयोगात येते व उरलेले पानांच्या किंवा भुकटीच्या रूपात निर्यात होते. फ्रान्स, सिरिया, अल्जीरिया, ट्युनिशिया, बहारीन व जॉर्डन हे आयात करणारे प्रमुख देश असून फ्रान्सच्या खालोखाल ग्रेट ब्रिटन पानांची आयात करतो. मध्यपूर्वेकडील देश, उ. आफ्रिका व अमेरिका या प्रदेशांत भुकटीची निर्यात होते. दिल्ली, गुजरात व माळवा ह्या तीन व्यापारी नावांनी मेंदीची निर्यात होते. दिल्ली मेंदी (भुकटी) फरीदाबादहून विकली जाते. ती रंगद्रव्याच्या दृष्टीने सर्वोत्तम समजतात. गुजरात मेंदी (पाने) खेड्यांतून जमा केली जाऊन मुंबईस पाठविली जाते व तेथून निर्यात होते. माळवा मेंदीचे (भुकटी) राजस्थानात उत्पादन होते व कोटा येथे खरेदी-विक्री होते. गुणानुक्रमे दिल्ली प्रकारानंतर माळवा व गुजरात मेंदींचा क्रम लागतो. भुकटीची गुणवत्ता रंग, स्वच्छता व सूक्ष्मता विचारात घेऊन निश्चित केली जाते. दिल्लीच्या बाजारात प्रतवारीप्रमाणे केलेले सु. १५ प्रकार उपलब्ध आहेत. सर्वोत्तम प्रकारात ९५% मेंदी (हेन्ना) असते.
कॉर्टिसियम कोळेरोगा या नावाच्या कवकामुळे (बुरशीसारख्या हरितद्रव्यरहित सूक्ष्म वनस्पतीमुळे) मेंदीवर घाण्यारोग (ब्लॅक रॉट) पडतो; तसेच झँथोमोनस लॉसोनी नावाच्या सूक्ष्मजंतूमुळे पानावर काळे ठिपके येतात; यावर योग्य ती ⇨ कवकनाशके वापरतात; मात्र अद्याप निश्चित उपाययोजना उपलब्ध झालेली नाही.
संदर्भ : 1. C. S. I. R. The Wealth of India, Raw Materials, Vol. VI, New Delhi, 1962.
2. Kirtikar, K. R.; Basu, B. D. The Indian Medicinal Plants, Vol. II, New Delhi, 1975.
3. Uphof, J. C. The Dictionary of Economic Plants, Lehre (Germany), 1968.
४. काशीकर,चिं. ग. भारतीय वनस्पतींचा इतिहास, नागपूर, १९७४.
लेखक - उ. के कुलकर्णी / शं.आ. परांडेकर
स्त्रोत - मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020