समुद्रशोक

समुद्रशोक : (हिं. समदरसोख, समंदरका फल; गु. समुद्रशोष; क. समुद्रबळ्ळी, सोगे; सं. हस्तिवल्ली, द्रढदारू, वृद्धदारूक, समुद्रशोष; इं. एलेफंट कीपर; लॅ. अर्जीरिया स्पेसिओजा; कुल कॉन्व्हॉल्व्ह्यूलेसी).

फुलझाडांपैकी वनस्पति, आवृतबीज उपविभाग शुष्क-प्रदेशाव्यतिरिक्त या मोठया वेलीचा प्रसार भारतात सर्वत्र असून मूळची बंगालमधील असावी, जावामध्येही आढळते. हिच्या अर्जीरिया ह्या शास्त्रीय प्रजातीत एकूण ९० जाती असून भारतात ४० जाती आढळतात. खोड बळकट, मोठे व त्यावर पांढरट लव असते. पाने मोठी, तळाशी हृदयाकृती, अंडाकृती, १२-२५ सेंमी. रूंद, वर गुळगुळीत परंतु खाली फार लवदार असतात. मोठी, फिकट जांभळी, सच्छद (तळाशी उपांगे असलेली) फुले ऑगस्ट-सप्टेंबरमध्ये वल्ल्रीत पुष्पबंध येतात. पुष्पमुकुट नाळक्यासारखा असून बाहेर लवदार पण आत लवहीन असतो.

सामान्य शारीरिक लक्षणे कॉन्व्हॉल्व्ह्यूलेसी कुलात (किंवा हरिणपदी कुलात) वर्णन केल्याप्रमाणे असतात. मृदू फळ लहान, कठीण, गोलसर पण शुष्क व टोकदार असते. बिया बहुधा चार असतात. बागेत शोभेकरिता मांडवावर चढवितात. कोवळ्या पानांची भाजी करतात. मूळची बंगालमधील वेल असे काहींचे मत आहे. मुळे आरोग्यप्रस्थापक, पौष्टिक, शक्तिवर्धक, संधिवात व तंत्रिका तंत्राच्या विकारांवर गुणकारी असतात. पाने दाहनाशक असून जखमेवर पोटीस व त्वचा विकारांवर बाहेरून लावण्यास चांगली. गळवांवर पाने ऊन करून बांधल्यास ती पिकून फुटण्यास मदत होते. बी वीर्यस्तंभक असते.

लेखक - ज. वि. जमदाडे

स्त्रोत - मराठी विश्वकोश