सोनामुखी

सोनामुखी : (हिं. बं. सुनामकी, सन्ना; गु. सेनामकी, नाट-की-सन्ना; क. नेलवरिके, निलविरई; सं. मार्कंडी, भूम्यारी; इं. इंडियन सेन्ना, तिनेवेल्ली सेन्ना; लॅ. कॅसिया अंगुस्तिफोलिया; कुल-लेग्युमिनोजी, उपकुल-सीसॅल्पिनिऑइडी). सोनामुखीचे बहुवर्षायू झुडूप ७०-१०० सेंमी.पर्यंत उंच वाढते. त्याचे उगमस्थान सौदी अरेबिया व आफ्रिकेतील उष्ण प्रदेश आहे. भारतात तमिळनाडू, आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र, कर्नाटक इ. राज्यांत त्याची लागवड करण्यात येते, परंतु अलीकडच्या काळात गुजरात व राजस्थान राज्यांत तिचे सर्वाधिक उत्पन्न घेतले जाते. जर्मनी, जपान, अमेरिका, इंग्लंड, इटली, फ्रान्स, ऑस्ट्रेलिया व इतर चाळीस देशांमध्ये या वनस्पतीची निर्यात होते व त्यापासून दरवर्षी सु. १५ कोटी रुपयांचे विदेशी चलन मिळते (२०१३).

सोनामुखी (कॅसिया अंगुस्तिफोलिया) : (१) पानाफुलांसहित फांदी, (२) शिंबा, (३) शिंबेतील बिया, (४) फूल, (५) केसरदले.

पूर्वी भुईतरवड (कॅ. ऑबोव्हॅटा) व तत्सम जाती (कॅ. कोलोसेरिसिया) यांची पाने ज्या कारणांसाठी वापरली जात असत त्यासाठी आता सोनामुखी वापरली जाते. टाकळा, ⇨ तरवड व ⇨ बाहवा यांच्यासारखीच काही शारीरिक लक्षणे सोनामुखीत आहेत. संयुक्त व पिसांसारख्या पानांस ५-८ दलांच्या जोड्या, पानांच्या बगलेत पिवळ्या फुलांच्या मंजऱ्या आणि चपट्या व रुंद शिंबा असतात.

जमीन व हवामान

सोनामुखीचे पीक हलक्या, मुरमाड, पडीत व चांगला निचरा होणाऱ्या जमिनीत उत्तम प्रकारे येते. पिकास कोरडे व उष्ण हवामान अधिक मानवते. पिकाची वाढ २५° -४०°  से. तापमानाला चांगली होते. लागवड : उन्हाळ्यात जमीन उभी-आडवी नांगरून व काडीकचरा वेचून साफ करतात. त्यामुळे अधिक काळ जमीन तणविरहित राहते. १०-१५ टन कुजलेले शेणखत घालून जमीन भुसभूशीत करतात.

पिकाची लागवड मॉन्सून सुरू झाल्यानंतर जुलै ते सप्टेंबरपर्यंत केव्हाही करता येते. शेतातील पाण्याचा निचरा योग्य तर्‍हेने न झाल्यास पिकाला हानी पोहचू शकते. एक हेक्टर जमिनीकरिता साधारणपणे १५ किग्रॅ. बियाणे लागते. पेरणी करताना दोन ओळींतील आणि दोन झाडांतील अंतर ३० सेंमी. ठेवतात. पेरणीपूर्वी प्रति किग्रॅ. बियाण्याला ३ ग्रॅ. थायरम लावतात.

भरखते

सोनामुखी पिकास हेक्टरी ८० किग्रॅ. नायट्रोजन व ४० किग्रॅ. फॉस्फेट देतात. त्यापैकी १/३ नायट्रोजन व पूर्ण फॉस्फेट पेरणीच्या वेळेस देतात. उर्वरित नायट्रोजन एका महिन्याच्या अंतराने १/३ या प्रमाणात देतात.

पीक संरक्षण

आर्द्रतायुक्त ढगाळ वातावरणात पानांवर तपकिरी काळ्या रंगांचे डाग पडतात. त्याकरिता डायथेम एम. ४५ याची ०·१५% या प्रमाणात सात दिवसांच्या अंतराने आवश्यकतेनुसार फवारणी करतात.

काढणी

पेरणीनंतर ८०-१०० दिवसांनी सोनामुखीची पाने कापणी-साठी तयार होतात. पानांची तोडणी ७-८ सेंमी. या उंचीवरून करतात. पाने तोडताना झाडे उपटली जाणार नाहीत याची काळजी घ्यावी लागते. पहिल्या तोडणीनंतर ६०-७० दिवसांच्या अंतराने वर्षभरात चार वेळा तोडण्या करतात.

सोनामुखीपासून साधारणत: एक हेक्टर कोरडवाहू क्षेत्रात दर वर्षी ६-७ क्विंटल शेंगा मिळतात. एक वेळा पेरणी केल्यानंतर या पिकाचे ४-५ वर्षांपर्यंत उत्पादन घेता येते.

सोनामुखीचे ए.एल.टी.एफ.-२, सोना व तित्रेव्हेलीसेना हे सुधारित वाण आहेत.

औषधी उपयोग

प्रामुख्याने सोनामुखीची वाळलेली पाने व शिंबा यांचा औषधाकरिता वापर करतात. पानांमध्ये सेन्नोसाईडे हे महत्त्वाचे औषधी घटक असतात. सोनामुखीचा स्वाद कडवट, चिकट व उत्तेजक असून मुख्यतः रेचक म्हणून वापरले जाते. अपचन व अजीर्ण यांमुळे झालेल्या पोटदुखीवर सोनामुखीची पाने, हिरडा, बेहडा, आवळकाठी व सैंधवचूर्ण (पंचसकार) १-२ चमचे रात्री झोपतेवेळी घेतल्यास कोठा साफ राहतो. पचनशक्ती, भूक वाढविणे, चेहऱ्यावरील मुरुम, पुरळ तसेच मोठ्या कोशिकांमध्ये साचलेला वायू दूर करण्यासाठीसुध्दा सोनामुखीचा उपयोग होतो.

लेखक - शं. आ. परांडेकर

स्त्रोत - मराठी विश्वकोश