अल्पभूधारकांसाठी एकात्मिक शेती पद्धती

अतिवृष्टी , गारपीट , अवकाळी परिस्थिती या समस्यांना सामोरे जाणे शेतक-यांना कठीण होत चालले आहे.त्यामुळे त्यांच्या कुटुंबातील ५-६ लोकांची अत्रसुरक्षा, आरोग्य, शिक्षण या समस्या सोडवणे कठीण होत आहे. अशा परिस्थितीत एकात्मिक शेतीपद्धती मॉडेल उपयुक्त ठरत आहे. या मॉडेलमध्ये शेतक-यांकडे असलेल्या क्षेत्राचा आणि साधनसामग्रीचा विचार करून पिकवार आराखडा तयार करावा लागतो. कुटुंबाला अत्रसुरक्षेसाठी आणि जमिनीच्या सुपीकतेसाठी उपयुक्त असे पीकपद्धती मॉडेल तयार केले प्रामुख्यान दुग्धव्यवसाय, शेळीपालन, कुक्कुटपालन, मत्स्यशेती, प्रकल्प, रेशीम प्रकल्प यातून फायदेशीर आणि शेतीपूक व्यवसाय निवडावा.

पाणी देण्यासाठी शेततळ्याचा पर्याय उपयुक्त ठरत आहे. शेतकरी ज्या भागात राहतो तेथील हवामान, ओलिताची सोय आणि शेतमाल विक्रीसाठी बाजारपेठ यांचा विचार करुन शेती मॉडेल तयार करावे लागते. याच मॉडेलमधून रोजगारांच्या संधी उपलब्ध होऊ शकतात. महिन्याकाठी निव्वळ २५ ते ३0 हजार रुपये खात्रीशीर उत्पन्न मिळाले पाहिजेत असे मॉडेल असावे. त्याचप्रमाणे कुटुंबाचे जीवनमान  उंचावण्यासाठी, सकस आणि संतुलित आहार यांची हमी देता येईल.

एकात्मिक शेती पद्धती मॉडेल

महात्मा फुले कृषि विद्यापीठ, राहुरी येथे शेती पद्धती मॉडेलचा सन २०१०-११ पासून २०१३-१४ पर्यंत ४ वर्षे अभ्यास करण्यात आला. हे मॉडेल फायदेशीर ठरल्याने त्याची अल्पभूधारक शेतक-यांसाठी सन २०१५ मध्ये विद्यापीठाने शिफारस केली आहे. एक हेक्टर बागायत जमिनीपैकी पीक पद्धतीकरिता ७२ टक्के, फळबागेसाठी २० टक्के, शेडनेटकरिता ३.६ टक्के आणि पशुपालनासाठी ४.४ टक्के याप्रमाणे नियोजन करण्यात आले आहे.

पीक पद्धतीमध्ये चार प्रकारे नियोजन केले. पहिल्या प्लॉटमध्ये ३० गुंठे क्षेत्रावर खरिपामध्ये सोयाबीन त्यानंतर रब्बी हंगामात गहू आणि उन्हाळ्यात भाजीपाला घेण्यात आला. दुस-या प्लॉटमध्ये २० गुंठे क्षेत्रात खरिपात धान्यासाठी संकरित मका, रब्बी हंगामात कांदा आणि उन्हाळ्यात मुगाचे नियोजन करण्यात आले.

तक्ता क्र. १ : अल्पभूधारक शेतकऱ्यांसाठी एक हेक्टर क्षेत्राकरिता विकसित केलेले शेती पद्धती मॉडेल

तिस-या प्लॉटमध्ये १० गुंठे क्षेत्रात खरिपात बाजरी, रब्बी हंगामात हरभरा आणि उन्हाळ्यात चवळी याप्रमाणे पिकांचे नियोजन केले. चौथ्या प्लॉटमध्ये १० गुंठे क्षेत्रात दुभत्या जनावरांच्या चान्यासाठी लसूणघास आणि २ गुंठे क्षेत्रात संकरित नेपियर ही चारापिके घेण्यात आली. शेताच्या चारही बाजूने पहिली दोन वर्षे पपईची लागवड केली. ही सर्व पिके सुधारित तंत्राचा वापर करून घेण्यात आली.

मॉडेलचा अभ्यास

1. फळबागेमध्ये आंब्याऐवजी डाळिंब, पेरू, केळी ही पर्यायी फळझाडे घेता येतील. पिके निवडताना जमिनीची सुपीकता आणि फेरपालटासाठी उपयुक्त असलेली पिके निवडली. खोलमुळे आणि उथळमुळांची पिके फेरपालटात घेतली. कडधान्यांची पिके जमिनीची सुपीकता टिकविण्यासाठी पीकचक्रात उपयुक्त ठरली. या पीकचक्राने रोग आणि केिर्डींची साखळी तोडणे शक्य झाले.
2. फलोत्पादनासाठी २o गुंढे शेतावर ५५ मीटर अंतरावर केशर आंब्याची लागवड करण्यात आली. ३.६ गुंठे क्षेत्रावर २o१८ चौरस मीटर आकाराच्या शेडनेटमधील शेती करण्यात आली. यामध्ये पहिल्या वर्षी टोमॅटो आणि त्यानंतर काकडीचे पीक घेण्यात आले. दुस-या वर्षी ठ्ठोबळी मेिरची आणि त्यानंतर काकडी अशा प्रकारे तिस-या आणि चौथ्या वर्षात याच क्रमाने पिके घेण्यात आली.
3. शेडनेटमध्ये ३ फुटांचे १२ बेड तयार करण्यात आले. बेडच्या वरच्या बाजूला ३ फुट आणि तळाच्या बाजूला ३.५ फुट याप्रमाणे बेड तयार करण्यात आले. २ बेडमध्ये १.५ फुट रस्ता ठेवण्यात आला. प्रत्येक बेडवर २ लाइन तयार करण्यात आल्या. बेडच्या दोन्ही बाजूंना अर्धा फूट अंतर सोडून मधोमध २ फुटांवर दोन ओळींमध्ये ५० सें.मी. अंतर ठेवून ४५ रोपांची एका ओळीत लागवड करण्यात आली. याप्रमाणे १२ बेंड़ तयार करण्यात आले. प्रत्येक बेड़वर ८0 रोपें प्रमाणे ९६० रोपांची लागवड करण्यात आली. ठिंबकच्या माध्यमातून खते आणि पाणी यांचे नियोजन केले.
4. पशुपालनासाठी मुक्तगोठा पद्धतीने फुले त्रिवेणी जातीच्या २ संकरित गाई पाळण्यात आल्या. त्याच्या जोडीला गांडूळ खत प्रकल्पाचे चार कंपोस्ट युनेिट तयार केले. कुक्कुटपालनात २.५ महिन्यांकरिता १00 -होड़ आयलैंड रेड़ या जातीच्या कॉबड़चा ठेवल्या. याप्रमाणे वर्षभरात ५०० कोंबड्या विक्री करण्यात आल्या . शेतकऱ्यांच्या कुटुंबात पाच माणसे विचारात घेऊन आराखडा तयार करण्यात आला. मॉडेलमध्ये पिके घेण्यापूर्वी मातीची तपासणी करण्यात आली. त्यामधील गुणधर्माचा अभ्यास करण्यात आला. चार वर्षांच्या अभ्यासानंतर या मॉडेलचा आर्थिकदृष्ट्या अभ्यास करण्यात आला.

मोडेलपासून आर्थिक फायदा

वर्षाकाठी या मॉडेलमधून ३ लाख ६५ हजार ६५१ रुपये एवढा निव्वळ फायदा झाला. पीक पद्धतीपासून १ लाख ३२ हजार ३o५ रु. पशुपालनापासून १ लाख २१ हजार ७१६ रु., आंबा फळझाडांपासून २१ हजार ५३८ रु. आणि शेडनेटपासून ८५,0९२ रु. निव्वळ फायदा झाला. यामध्ये पीक पद्धतीपासून ३७ टक्के, पशुपालनापासून ३४ टक्के, फळझाडांपासून ६ टक्के आणि शेडनेटपासून २३ टक्के याप्रमाणे फायदा झाला. या मॉडेलपासून ५११ दिवसांचा रोजगार उपलब्ध झाला.

तक्ता क्र. २: शेती पद्धती मॉडेलपासून झालेला आर्थिक फायदा ( ४ वर्षांची सरासरी )

कुटुंबासाठी वर्षभरात उपलब्ध झालेले अन्नधान्य

या मॉडेलच्या माध्यमातून २५१८ किलो अन्नधान्य, ६२५ किलो कडधान्य, ९o८ किलो आणि भाजीपाला उपलब्ध झाला. कुटुंबाची गरज पूर्ण करून १४५३ केिली अन्नधान्य, ४८३ क्लिो कडधान्य, ८१५ किलो तेलबिया, ४८१ किलो फळे, ५oo७ लिटर दूध, ८३५ किलो मटन, २टन वाळलेला चारा आणि २0.१४ छन कांदा आणि भाजीपाला विकणे शक्य झाले. त्याचप्रमाणे पेिकांचे टाकाऊ अवशेष आणि गांडूळ खतापासून ४८२0 रुपयांची खते पिकांसाठी उपलब्ध झाली. या मॉडेलच्या माध्यमातून १४ छन हिरवा चारा व ६ टन वाळलेला चारा जनावरांना उपलब्ध झाला.
दोन गाईपासून ५८०२ लिटर दूध आणि १०.५ टन शेण मिळाले.

तक्ता क्र. ३ : कुटुंबासाठी वर्षभरात उपलब्ध झालेले अन्नधान्य (४ वर्षांची सरासरी)

तक्ता क्र. ४ : गांडूळखत, कोंबडीखत आणि पिकांचे अवशेष यातून उपलब्ध झालेली सेंद्रिय खते

जमिनीच्या पोतावर झालेला परिणाम

मॉडेल सुरू करण्यापूर्वी आणि चार वर्षांनंतर जमिनीच्या गुणधर्माची तपासणी करण्यात आली होती. त्यावरून असे दिसून येते, की सेंद्रिय कर्ब वाढलेला आहे. नत्र, स्फुरद, पालाश यांचे प्रमाण बाजरी- हरभरा- चवळी या पीक पद्धतीनंतर जमिनीत जादा उपलब्ध असल्याचे दिसून आले. तसेच सोयाबीनगहू-भाजीपाला आणि मका-कांदा-मूग या पीक पद्धतीमुळे आणि आंबाबागेत स्फुरद आणि पालाश यांचे प्रमाण जादा आढ्ळून आले. लोह, मॅगनिज, जस्त आणि तांबे या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे प्रमाण सर्व पीक पद्धतीमुळे वाढल्याचे दिसून आले. सूक्ष्म जिवाणूंचा अभ्यास केला असता त्यांचे प्रमाणसुद्धा जर्मनीमध्ये जादा आढ्ळून आले. एकंदरीतच. या मॉडेलमुळे जर्मनीचा पोत निश्चित सुधारल्याचे दिसून आले.

तक्ता क्र५: जमिनीतील सुरुवातीचे  आणि चार वर्षानंतरचे अन्नद्रव्यांचे प्रमाण

शिफारस - एक हेक्टर बागायती क्षेत्रातील अल्पभूधारक शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थर्यासाठी पिक पद्धतीकारिता ७२ टक्के ,, फळबागेसाठी २० टक्के , शेडनेटकरिता ३.६ टक्के आणि पशुपलनासाठी ४.४ टक्के  याप्रमाणे घटकनिहाय  शेती पद्धती प्रारूप (मॉडेल) वापरण्याची शिफारस करण्यात येत आहे .

स्त्रोत -  कृषी विभाग महाराष्ट्र शासन