सायन्स एक्स्प्रेस फिरते ज्ञानकोष

सायन्स एक्स्प्रेस हा भारत सरकारच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभागाचा (DST) विशेष प्रकल्प आहे. ही 16 डब्यांची वातानुकूलित प्रदर्शनी ट्रेन ऑक्टोबर 2007 पासून भारत भ्रमण करीत आहे. आतापर्यंत 1 लाख 46 हजार किमीचा प्रवास पूर्ण करणाऱ्या या गाडीने आठवेळा देशाचा प्रवास पूर्ण केला आहे. देशभरातील 500 स्थानकांवर या गाडीने आपली उपस्थिती नोंदवली आहे. आतापर्यंतच्या 1720 प्रदर्शन दिवसांमध्ये या प्रदर्शनास प्रचंड असा 1.68 करोड दर्शकांचा प्रतिसाद लाभल्याने सायन्स एक्सप्रेस हे सर्वात मोठे आणि सर्वाधिक दर्शक लाभलेले प्रदर्शन बनले आहे. त्यासाठी तब्बल 12 वेळा लिमका बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये या विज्ञानाच्या राणीची दाखल घेतली गेली.

सायन्स एक्स्प्रेसने आपल्या पहिल्या चार पर्वामध्ये जगभरातील विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीची दखल घेतली. भारताततील समृद्ध जैवविविधतेचा मागोवा घेणारे प्रदर्शन त्यापुढील तीन पर्वामध्ये सायन्स एक्स्प्रेस जैवविविधता विशेष या नावाने प्रदर्शित झाले. सायन्स एक्स्प्रेस आठवे पर्व हे जागतिक तापमान वाढ आणि संबंधित आव्हानाना दर्शवणारे होते. सायन्स एक्स्प्रेस जलवायू परिवर्तन विशेष या नावाने प्रदर्शित केले गेले. सध्याचे नववे पर्व हे जलवायू परिवर्तन हे संकल्पनासाठीचे दुसरे वर्ष असून याचा शुभारंभ 17 फेब्रुवारी 2017 रोजी दिल्ली येथील सफदरजंग रेल्वे स्टेशनवर झाला. या सोहळ्यासाठी केंद्रीय रेल्वे मंत्री सुरेश प्रभू, केंद्रीय विज्ञान तंत्रज्ञान आणि पृथ्वी विज्ञान मंत्री डॉ. हर्षवर्धन, केंद्रीय वने, पर्यावरण आणि जलवायू परिवर्तन मंत्री कै. अनिल दवे यांची उपस्थिती लाभली.

सध्याच्या पर्वासाठी भारत सरकारच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभाग (DST), वन, पर्यावरण आणि जलवायू परिवर्तन विभाग (MoEFCC), जैवतंत्रज्ञान विभाग, रेल्वे मंत्रालय, भारतीय वन्य जीव संस्था(WII) आणि विक्रम ए साराभाई कम्युनिटी सायन्स सेंटर या साऱ्यांनी मिळून अथक प्रयत्न केले आहेत. 19000 किमीचा प्रवास 17 फेब्रुवारी ते 8 सप्टेंबर या कालावधीत सायन्स एक्स्प्रेस करणार असून 68 स्थानकांवर गाडीचा मुक्काम असेल. हवामानाच्या रचनेत होणाऱ्या बदलांमुळे शेती उत्पादनावर होणारे परिणाम असोत वा समुद्राच्या स्तरात होणारी वाढ असो, जलवायू परिवर्तन ही आता गोर गरिबांवर भयावह परिणाम करू शकणारी जागतिक समस्या बनली आहे. पण तरीही जलवायू परिवर्तन आणि त्याचे परिणाम याबद्दल जन सामान्यांना फारच थोडे ज्ञान आहे. तेव्हा जलवायू परिवर्तनबाबत जनजागृती करणारे हे प्रदर्शन म्हणजे चर्चा आणि मंथनाची सुसंधी म्हणावी लागेल.

4 नोव्हेंबर 2016 पासून पॅरिस कराराची अंमलबजावणी सुरू झाली आहे. जलवायू परिवर्तनाच्या धोक्यावर जागतिक पातळीवर सक्षम आणि परिणामकारक उपाय करणे आणि जलवायू परिवर्तनविरुद्धच्या लढ्यासाठी जागतिक प्रयत्नांना बळकटी प्राप्त करून देणे हे पॅरिस कराराचे मुख्य ध्येय आहे. COP 21 नंतर झालेली मीटिंग्स ऑफ द पार्टीस (COM 1) नोव्हेंबर 2016 मार्रकेश येथे आयोजित केली गेली. या चर्चा सत्राने पॅरिस कराराच्या अंमलबजावणीच्या मार्गाची आणि जलवायू परिवर्तनावर झालेल्या जागतिक बहुस्तरीय सहकार्यावर यशस्वी मोहर लावली.

सायन्स एक्स्प्रेसची पूर्वीची तीन पर्वे हे भारतीय जैव विविधतेबाबत लोकांना सजग करण्याचा DST & MOEFCC चा एकत्रित प्रयास होता. त्यामुळेच भारतासह साऱ्या जगातील जैवविविधतेची हानी करणाऱ्या जलवायू परिवर्तनाला अधोरेखित करणे महत्वाचे होते. त्यासाठी सायन्स एक्स्प्रेसचा कायापालट जलवायू परिवर्तन विशेषमध्ये केला गेला. तेव्हा SECAS हे कल्पक प्रदर्शन जलवायू परिवर्तनाबद्दल समाजाच्या विविध स्तरामध्ये व्यापक जनजागृती करीत अनुकूलन आणि उपशमनच्या मार्गांची माहिती दर्शकांपर्यंत पोहोचविण्याचे कार्य करेल.

SECAS च्या एकूण 16 डब्यांपैकी पहिल्या 8 डब्यांमधील प्रदर्शन MOEFCC चे असून ते वातावरणीय बदलांची माहिती, प्रकरण अभ्यास आणी इतर विविध संसाधनांनी भरलेले आहेत. त्याद्वारे वातावरणीय बदलांचे विज्ञान, परिणाम, अनुकूलन पद्धती, उपशमनचे मार्ग आणि धोरणांची माहिती केवळ शालेय विद्यार्थ्यांनाच नव्हे तर सर्व सामान्यांना सहज कळावी इतकी सुलभता राखली गेली आहे. इतर डब्यांमध्ये DBT तसेच DST चे प्रदर्शन आहे.

कोच नं. 1 :- वातावरणीय बदलांची संकल्पना- वातावरण प्रणाली चे ज्ञान, हरितगृह वायु परिणाम आणि वातावरणीय बदलांची कारणे दर्शवीत या मानव निर्मित बदलांचे ज्ञान दिले गेले आहे.

कोच नं. 2 :- वातावरणीय बदलांचे परिणाम- तापमान वाढ, अनियमित मान्सून, समुद्राची वाढती पातळी तसेच या घटकांचे पाणी, शेती, वने, जैवविविधता आणि आरोग्यावर काय परिणाम घडतात याची माहिती दिली आहे.

कोच नं. 3 व 4 :- अनुकुलन- ही संकल्पना दैनंदिन जीवनातील उदाहरणांसह दर्शवून ग्रामीण व शहरी जीवनासाठीच्या अनुकुलन पद्धती आणि भारत सरकारचे त्यासाठीचे प्रयास दर्शविले गेले आहेत.

कोच नं. 5 व 6 :- उपशमन- या संकल्पनेची व्याख्या उदाहरणांसह देवून पर्यावरणाचे बिघडलेले संतुलन पुनःप्रस्थापित करणे, कर्ब वायु शोषक वाढविणे आणि अक्षय उर्जेचा वापर करून हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्यावर भर दिला गेला आहे. यासाठीचे भारत सरकारचे प्रयास आणि अक्षय उर्जेचे उत्पादन वाढविण्याची महत्वाकांक्षा दाखवली गेली आहे.

कोच नं. 7 :- जलवायू परिवर्तन संदर्भातील आंतरराष्ट्रीय सहकार्य, United Nation Framework Conventional Climate Change (UNFCCC) आणि Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) तसेच आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अंगिकारलेली कृती व ध्येय यांची ओळख, समता या संकल्पनेची माहिती देवून क्योटो प्रोटोकॉल आणि Conference of Parties (COP) ची महत्वपूर्ण माहिती दिली गेली आहे.

कोच नं. 8 :- शाश्वत क्रिया (Hand print Actions)- आपल्याकडून शाळेत, रस्त्यावर, घरात आणि कार्यालयात अपेक्षित असलेल्या पर्यावरणस्नेही शाश्वत क्रिया दाखवून आपल्या जीवन पद्धतीत बदल करण्याचे अनेक पर्याय सादर करीत शाश्वत क्रिया वाढवून हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्याचा संदेश दिलेला आहे.

कोच नं. 9 व 10 :- येथे जैव-संसाधने आणि निसर्ग संरक्षणासाठी जैव-तंत्रज्ञानाचा उपयोग दर्शवित व्याघ्र-संरक्षण आणि Chemical Ecology ची माहिती दिली गेली आहे. जैव-तंत्रज्ञान या क्षेत्रात संशोधन आणि विकासासाठी भारत सरकारचा पुढाकार दाखवला गेला आहे. हे प्रदर्शन DBT द्वारे ठेवले गेले आहे.

कोच नं. 11 :- येथे NIF ने सामान्य माणसांची कल्पकता त्यांच्या नाविन्यपूर्ण शोधांच्या यशोगाथेद्वारे मांडली आहे. येथे विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील कल्पकता,वैज्ञानिक शिक्षण, तांत्रिक उपायोजना ई. माहिती दिली आहे.

कोच नं. 12 :- इयत्ता पाचवी आणि त्याखालील इयत्तांच्या लहान मुलांसाठी Kids Zone हा बाल कक्ष असून येथे लहान मुलांना गणित, विज्ञान, आणि पर्यावरण विषयक रंजक उपक्रम खेळ आणि कोडी दिली जातात.

कोच नं. 13 :- Joy of Science lab (JOS) या प्रयोगशाळेत इयत्ता सहावी ते दहावीच्या विद्यार्थांना विज्ञानाचे प्रयोग जवळून अनुभवता आणि करता येतात. येथे गणित, विज्ञान, आणि पर्यावरणाच्या विविध संकल्पना रंजकतेने सांजवल्या जातात.

DST आणि CEL च्या सहकार्याने भारतातील अमाप सौर शक्तीचा उचित उपयोग करून घेण्यासाठी SECAS च्या अकरा ते तेरा या डब्यांच्या छतावर सौरघट बसवलेले आहेत. आपल्या प्रत्येक मुक्कामावर SECAS विविध वयोगटातील दर्शकांपर्यंत आपला संदेश व्यवस्थित पोहोचविण्यासाठी अनेक उपक्रम आयोजित करीत असते. रेल्वे स्थानकांतील Plat form Activities आणि स्थानिक शाळा आणि संस्थांमध्ये जावून तेथे केले जाणारे out reach programmes ही त्याचीच उदाहरणे. शाळा आणि दर्शकांपर्यंत ही सारी माहिती व्यवस्थित पोहोचवण्यासाठी विविध माहिती पत्रके उपलब्ध केली जातात.

SECAS चे व्यवस्थापन पाहण्याची जबाबदारी DST ने VASCSC, Ahmedabad या संस्थेवर सोपवली आहे. VASCSC चे प्रशिक्षित आणि उत्साही विज्ञान संवादक (Science Communicator) ट्रेनसोबत देशभरचा प्रवास करून अथकपणे दर्शकांसाठी प्रदर्शन समजावणे, शंका समाधान करणे, मार्ग दर्शन करणे तसेच इतर पूरक कामे व्यवस्थित करतात.

मुख्यतः विद्यार्थी आणि शिक्षकांसाठी बनवले गेलेले हे प्रदर्शन जंनसामान्यांसाठीही खुले आहे. प्रदर्शनाबाबत अधिक माहिती मिळवण्यासाठी www.sciencexpress.in या संकेतस्थळावर भेट देता येईल.

प्रदर्शन पाहण्यासाठी तसेच चौकशीसाठी sciencexpress@gmail.com वर ई-मेल पाठवता येईल. संपर्कासाठी 09428405407 या मोबाइल क्रमांकावर संपर्क करता येईल. Joy of Science lab (JOS) या प्रयोगशाळेत आगावू नोंदणी केल्यास जास्तीत जास्त 20 विद्यार्थ्यांच्या तुकडीला प्रवेश दिला जातो.

लक्षात ठेवा

प्रदर्शन सर्वासाठी खुले आहे, हे प्रदर्शन निशुल्क आहे. स्थळ : संबंधित शहरातील रेल्वेस्थानक. वेळ : सकाळी १०.०० ते सायंकाळी ५.00 वाजेपर्यंत आपल्या ठिकाणाजवळील मुक्काम पाहण्यासाठी कृपया वेळापत्रक पहावे. प्रतिबंधित गोष्टी : मोबाइल, कॅमेरा, बॅग, काडेपेटी, सिगाारेट, विडी, तंबाखू, पाण्याची बाटली तसेच इतर द्रव्य पदार्थ आणि अणूकुचीदार तसेच धारदार वस्तु.

-राहुल भालेराव, माहिती सहायक, जिल्हा माहिती कार्यालय, रत्नागिरी.

माहिती स्रोत: महान्युज