अमेरिकन इंडियन जमातींच्या पुराणकथा

भिन्नभिन्न जमातींच्या पुराणकथा भिन्नभिन्न असल्या, तरी प्रलय, अग्नीची चोरी इ. कथांच्या बाबतीत त्यांत साम्य आढळते. हे लोक देव मानण्याच्याही आधीपासून देवक मानत आले आहेत. स्वर्गात देवता, पृथ्वीवर मानव व अधोलोकात पितर राहतात, अशी त्यांची समजूत आहे. मेक्सिकन लोक चार सूर्यांच्या आधिपत्याखालील एक एक सृष्टी ही प्रलय, अग्नी, भूकंप इत्यादींनी नष्ट झाली असून आता पाचवा सूर्य प्रकाशत आहे, असे मानतात. प्रलयाच्या वेळी कॉक्स्कोट्‌ली हा पुरुष आणि त्याची बायको नावेतून पर्वतावर गेल्यामुळे वाचले आणि त्यांच्यापासून पुन्हा सृष्टी निर्माण झाली. त्यांची सर्व मुले प्रारंभी मुकी होती. नंतर झाडावर बसलेल्या एका कबूतराने त्यांना भाषांची देणगी दिली, असे म्हटले जाते. एका कथेनुसार देवांना प्रसन्न करू इच्छिणाऱ्या एका माणसाने वैराग्य पतकरले होते. त्याची परीक्षा घेण्यासाठी देवांनी याओट्ल नावाच्या एका राक्षसाला त्याच्यावर नजर ठेवण्यासाठी पाठविले, राक्षसाने त्याच्याकडे सुंदरींना पाठविले.

परंतु तो अधःपतित झाला नाही. त्याच्या सद्‌गुणांनी प्रसन्न झालेली त्लाझोल्तेओत्ल ही प्रणयदेवी त्याला भेटावयास आली, तेव्हा त्याने तिला खडकावर चढण्यास मदत केली. त्यामुळे राक्षसाने त्याचा व त्याच्या पत्नीचा शिरच्छेद केला. नंतर त्या दोघांचे विंचवात रूपांतर झाले. राक्षसाने मर्यादा उल्लघिंली म्हणून देवांनी त्यालाही टोळ बनविले.युद्ध व वादळ यांचा देव असलेला वीत्झी-लॉपॉचत्‌ली हा को-अत्लीक या स्त्रीचा पुत्र होय. ती प्रार्थना करीत असताना तिच्या छातीवर स्वर्गातून पिसांचा मुकुट पडला आणि ती गरोदर झाली. तेव्हा तिच्या एका मुलीने तिला भ्रष्ट मानून आपल्या भावांना तिची हत्या करावयास सांगितले; परंतु तिच्या उदरातील वीत्झी-लॉपॉचत्‌लीने त्या मुलीशी संभाषण करून तिला शांत केले.

तेझ्कत्लीपोका आणि काते-झाल-को-आत्ल या दोघांच्या वैराची पुराणकथा प्रसिद्ध असून तिच्यातून वांशिक संघर्ष सूचित होतो, असे मानले जाते. काते-झाल-को-अत्ल हा सर्पपक्षी असून तो विश्वनिर्माता, संस्कृतिकर्ता, वायुदेव, कलांचा आश्रयदाता इ. स्वरूपात मानला जातो. तेझ्कल्लीपोका या सूर्यदेवासाठी उत्सवपूर्वक नरमेध केले जात असत. पर्वत, पर्जन्य, जल, कृषी, अग्नी, व्यापार, नशीब, प्रसूती इत्यादींचेही देव असत. ॲझटेक लोकांनी ९ स्वर्ग मानले असून ते सूर्य, चंद्र इ. देवांनी व्यापलेले असतात. मृतात्मे व अधोलोकातील ९ नद्या यांचे नियंत्रण करणाऱ्या देवदांपत्याची कल्पना करण्यात आली होती. भविष्य सांगणारा माइरा-आता हा एक प्रसिद्ध वीर होता. त्याच्या पत्नीला इंडियन लोकांनी मारले म्हणून त्याच्या ॲरिकोंते आणि तामेंदोनारे या मुलांनी सूड घेण्यासाठी महापूर घडवनू आणला. महापुरातून दोनजुळेभाऊ व त्यांच्या बायका वाचल्या आणि त्यांच्यापासून दोन वंश निर्माण झाले. नन्देरेवुसू व त्याची बायको नंदेसी यांचा मुलगा तुपन निर्माण झाले. नन्देरेवुसू व त्याची बायको  नंदेसी यांचा मुलगा तुपन हा मेघनाद व वीज यांचा असुर होय.

यूकातानमधील माया लोकांच्या कथांमध्ये हुनाब कू हा सर्वश्रष्ठ देव मानला जातो. इक्साझालूओ (जल) ही त्याची पत्नी मानली जाते. सूर्यपूत्र इतझमन हा संस्कृतिनिर्माता वीर होता.कॅलिफोर्नियातील पेरिकू इंडियन लोक निपरप हा स्वर्गातील देव सर्वश्रेष्ठ होय, असे मानतात. तारे म्हणजे धातूचे जळते तुकडे, अशी त्यांची समजूत आहे. मैदानी प्रदेशातील इंडियन लोक आकाशपिता, जीवनस्वामी, महान गूढ इ. अर्थांच्या नावांनी प्रसिद्ध असलेला एकच सर्वश्रेष्ठ देव मानतात. स्वर्ग व पृथ्वी यांच्या विवाहाचे उत्सवही इतर जमातींत केले जातात. प्रभातकालीन तारा ही सूर्याखालोखाल महत्त्वाची देवता होय. दक्षिणेकडचा तारा हा मृत्यूचा निदर्शक मानला जातो.

एस्किमो लोकांच्या मते हवा, समुद्र, दगड, प्राणी इ. प्रत्येक निसर्गपदार्थाची एक इन्युआ असते. समुद्र व समुद्रातील प्राण्यांची देवता सेदना ही एक अत्यंत महत्त्वाची देवी होय. ती मानवांशी शत्रुत्व करीत असल्यामुळे लोकांना तिची भीती वाटत असे.ॲग्लुलिक हा शिकार्यांतना मदत करणारा, ऐपालुकव्हिक हा समुद्रात नावाड्यांना मारू पाहणारा आणि इतरही सरोवर, पृथ्वी इत्यादींचे अनेक देव एस्किमो लोकांनी मानलेले आहेत.

एक्कादोरमधील कॅरान्के हे लोक वाघ, सिंह, समुद्र, मासे, इत्यादींची पूजा करीत. एक सूर्यदेव आणि उमीन नावाचा एक औषधांचा देव यांची ते पूजा करीत. कॅनरियन जमातीत महापुराच्या वेळी पर्वतवर गेल्यामुळे वाचलेल्या दोन भावांची कथा आह. ते बाहेर गेले, की स्त्रियांचे चेहरे असलेले दोन पोपट घरी येऊन स्वयंपाक करीत असत. त्या भावांनी धाकट्या पोपटाला पकडून त्याच्याशी विवाह केला आणि त्यांना झालेल्या मुलांपासून कॅनरियन वंश सुरू झाला. मध्य कोलंबियातील लोक बोचिका या संस्कृतीनिर्मात्याला सूर्यदेव म्हणून मानतात. त्याने चब्चाकुम या राक्षसाला पराभूत करून त्याच्या खांद्यावर पृथ्वी ठेवली आणि तो जेव्हा खांदा बदलतो, तेव्हा भूकंप होतो, असे मानले जाते.

इरोक्काईस लोक निसर्गातील प्रत्येक वस्तूमध्ये ओरेंडा नावाची गूढ शक्ती असते, असे मानतात. मेघनाद, वायू व प्रतिध्वनी हे त्यांचे महत्त्वाचे देव होत. ते पूर्वजांनाही पूज्य मानत. अल्‌गाँक्कियन लोकांनी प्रत्येक पदार्थात मोनितोऊ नावाची गूढ शक्ती असते, असे मानलेले आहे. स्वतः जन्मरहित असून विश्वनिर्मिती करणारा कित्‌की हा सर्वात श्रेष्ठ मोनितोऊ होय. प्रलयानंतर मिकबोने पुन्हा सृष्टी निर्माण केली. एक मेघनादपक्षी असून त्याच्या डोळ्यांची चमक म्हणजे वीज आणी त्याच्या पंखाची फडफड म्हणजे मेघगर्जना होय. पक्षी हे मानव व देवता यांच्यातील दूत असून साप व जलचर हे अधोलोकातील शक्तींशी संबंध ठेवतात.

चिलीचे आराउकानियन लोक जी महापुराची कथा सांगतात, तीनुसार महापुराच्या वेळी पर्वतावर गेलेले लोक तेवढे वाचले. आउचीमाल्गेन म्हणजे चंद्र ही सूर्यपत्नी असून या लोकांची हीच एकमेव शुभ्रदेवता होय. या लोकांत सूर्यपूजा आढळत नाही. हे लोक देवक, पितर इत्यादींची पूजा करीत. त्यांचे बहुतेक मुख्य देव या दूष्ट शक्ती आहेत. त्यानी वायू, जलाशय इ. देव मानले होते; परंतु नरक मात्र मानलेला नव्हता.

इंका हे लोक इंतीचे म्हणचे सूर्याचे पूजक होत. ममा क्किला म्हणजे चंद्र ही विवाहित स्त्रियांची देवता होती. पेरुमध्ये आधीपासून राहणार्या  लोकांचे देवही त्यानी स्वीकारले. पृथ्वीच्या वर ४ स्वर्ग असतात आणि सर्वश्रेष्ठ देव सर्वोच्च स्वर्गात राहतो; इंतीने पश्चिमेच्या समुद्रात उडी घेतली आणि तो पृथ्वीखालून पोहत पूर्वेला आला; तो रागावला की ग्रहणे होतात इ. समजुती आहेत.

संदर्भ  : 1 Aldington, Richard; Ames, Delano; Trans. New Larousse Encyclopaedia of Mythology, Mythology, London, 1975.

2.Bolle, K. W. The Freedom of Man in Myth,Mashhville, Tenn. 1968.

3. Campbell, y3wuoeph, The Masks of God, 4 Vols. London,1959-68.

4. Dandekar, R.N.Vedic Religion and Mythology, Poona, 1965.

5 Dent, J. M ;Dutton, E. p. Everyman’s Dictionary of Non- Classical Mythology, New York, 1952.

6. Eliade,Micera; Trans. Myth and Reality, New York,1963.

7. Frazer,J.G.The Golden Bough, New York, 1922

8. Gray, L. H. Ed. The Mythology of all  Races, 13 Vols., Boston 1925-36.

9. Hackin ,J.; Huart Clement & other, trans , Atkinson, F, M, Asiatic mythology, London, 1967.

10. Hooke, S.H. Ed. Myth and Ritual, New York, 1933.

11. Ions, Veronica, Indian Mythology, London, 1967.

12. James, e.o Prehistoric, Religions London, 1957.

13. Jensen, a,e Trans. Myth and Cult among Primitive Peoples, New York, 1963.

14.  Jung, C.G. Kerenyi, K. Trans. Essays on a Science of Mythology, New York, 1950.

15.  Kramer, S.H. Ed ,Mythologies of the Ancient World , Creation, New York 1961.

16. Long C.H.Alpha : The Myths of Cretion, new York, 1963.

17. Malinowaski, Bronislaw Magic, Science and Religion and other Essays, Bosyon, 1948.

18. Malinoyaski Bronislaw Sex, Culture and Myth  ,London 1963.

19. Middleton, John, Myth and Cosmos: Readings in Mythology and Symbolism New York, 1967.

20. Picard, B.L Ed. The Enclcopadia of Myth & Lagends of All Nations, London 1962.

21. Savill, Sheila Ed. Barker Mary: Cook, Christopher Pears Encyclopaedia of Myth and Lagends,  4. Vols., London, 1976-78.

लेखक: आ. इ. साळुंखे

माहिती स्रोत: मराठी विश्वकोश