आहेरगाव

वेशीवरच्या पाऊलखुणा : आहेरगाव

त्र्यंबकजी डेंगळेंची सासूरवाडी आहेरगाव

इतिहासातील अनेक पात्र आपल्या आजूबाजूला वावरत असतात; मात्र त्यांच्या अभूतपूर्व कर्तृत्वाची नोंद इतिहासाच्या पानातून पुसटशी आल्याने ते बेदखल ठरू लागतात. नाशिकसाठी अज्ञात असलेल्या अशाच एका ऐतिहासिक पात्राचे नाशिकच्या आहेर गावाशी गहिरे नाते आहे. दुसऱ्या बाजीराव पेशव्यांचे सेनापती सरदार त्र्यंबकजी डेंगळे यांची सासूरवाडी म्हणजे निफाड तालुक्यातील आहेरगाव. हे गाव अनेक घटनांचे साक्षीदार आहे. तेव्हांच्या घडामोडींचा थरार आजही अनुभवता येतो.

दुसऱ्या बाजीराव पेशव्यांचे सेनापती सरदार त्र्यंबकजी डेंगळे कोण होते अन्‌ त्यांचा आहेर गावशी नेमका संबंध काय हे गूढ समजून घेण्यासाठी पेशवाईच्या कारर्किदीवर नजर टाकावी लागते. सतराव्या शतकाचा शेवट अन्‌ आठराव्या शतकाची सुरूवात मराठी साम्राजाला अनेक धक्के देणारी ठरली. यात पेशवाईचा शेवट अंगावर काटे उभे करतो. श्रीमंत माधवराव पेशव्यांचे निधन झाल्यानंतर त्यांचे लहान भाऊ नारायणराव पेशवे झाले, पण त्यांचा खून झाला अन् त्यांचा मुलगा सवाई माधवराव गादीवर आले. मात्र सर्व सूत्रे नाना फडणीसांच्या हाती होती. त्यानंतर पहिल्या बाजीरावांचा पुत्र अन्‌ आनंदीबाईंचे पती रघुनाथरावांकडे पेशवाईची सूत्रे आली अन् अवघ्या एका वर्षात बारभाईप्रकरणामुळे ते पायउतार झाले. पुन्हा सत्ताकेंद्र नाना फडणीसांच्या हाती आली. त्यांनी इंग्रजांना मराठा साम्राज्यापासून दूर ठेवण्यात यश मिळविले असले तरी पेशवाईचा कारभार पेशव्यांच्या वंशजांकडे सोपविण्याचे राजकारण अनेक घडामोडींना अन्‌ अनेक लढवय्यांना तयार करत होते.

रघुनाथराव पेशवे व आनंदीबाईंचा मुलगा दुसरा बाजीराव याला नाना फडणीसांच्या कैदेत होता. बाजीराव कैदेतून पेशवे होण्यासाठी खटपट करीत होते. पेशव्यांचे वंशजच पेशवाई चालवू शकतात हे मराठी सरदारांना पटवून देत मराठी सरदारांना आपल्याकडे वळवीत होते. पेशवाईवरून पुन्हा वाद निर्माण होण्याची चिन्हे निर्माण झाली. अनेक मराठी सरदार बाजीरावांच्या बाजूने असल्याचे पाहून नाना फडणीसांचा नाईलाज झाला अन्‌ छत्रपतींनी पेशवाईची सूत्रे १७९६ च्या दरम्यान दुसरे बाजीराव पेशव्यांकडे म्हणजेच रघुनाथराव पेशव्यांच्या मुलाकडे सोपवली. अनेक वर्षे कैदत असलेल्या दुसऱ्या बाजीरावांना अखेर पेशवाई मिळाली. पतीला पेशवाई मिळावी म्हणून प्रचंड खटपट करणाऱ्या आनंदीबाईच्या मुलाने अखेर त्यांची ही इच्छा पूर्ण केली. दुसऱ्या बाजीरावाला पेशवाईसाठी नाना फडणीसासारखा मुत्सद्दी अधिकारी हवा होता.

मात्र दुसऱ्या बाजीरावांना नाना नको असल्याने त्याने नानांना कैदेत टाकले अन्‌ येथे जन्म झाला एका नव्या मुत्सद्दी अधिकाऱ्याचा. हा मुत्सद्दी अधिकारी होते त्र्यंबकजी डेंगळे. पेशव्यांचे सेनापती झालेले त्र्यंबकजींच्या कर्तृत्वावर अनेक मोहिमा फत्ते झाल्या. अनेक किल्ले ताब्यात आले. मराठी साम्राज्याचा पुन्हा वचक निर्माण झाल्याची स्थिती इंग्रजांच्या डोळ्यात खुपू लागली. त्र्यंबकजी इतके विश्वासातील होते की त्यांच्यासाठी दुसऱ्या बाजीराव पेशव्यांनी तीन किल्ले इंग्रजांना जामीन म्हणून दिले होते. एखाद्या व्यक्तीसाठी किल्ले जामीन दिल्याची ही इतिहासातील पहिलीच घटना असावी. त्र्यंबकजींना हटवले नाही तर आपल्यालाही हे त्रासदायक होईल हे इंग्रजांनी ओळखले अन्‌ सुरूवात झाली एका सूड कथेची. ही सूडकथा आपल्या घेऊन जाते आहेर गावापर्यंत अन्‌ आहेर गावही ती कथा उलगडून सांगायला.

मुंबई-आग्रा महामार्गावर नाशिकपासून ३० किलोमीटरवर पिंपळगाव बसवंत हे गाव आहे. येथून पुढे चार किलोमीटरवर वडनेरभैरव-शिरवाडे चौफुलीपूर्वी उजव्या हाताला आहेर गावाकडे घेऊन जाणारा फलक नजरेस पडतो. या रस्त्यावर पुढे गेल्यावर नेत्रावती नदीवर बांधलेला पूल ओलांडला की उजव्या हाताला हात जोडून उभ्या असलेल्या सैनिकाची अन्‌ त्याच्या दोन कुत्र्यांची प्रतिमा असलेली वीरगळ आपले स्वागत करते. नेत्रावती नदी किनारी वसलेल्या आहेरगावात प्रवेश करताना लहान मोठ्या मंदिरांचा समूह आपल्याला ख‌िळवून ठेवतो. वेशीसमोर महादेव मंदिराच्या डाव्या हाताला मशीद आहे. मशीदीशेजारीच दातावली ऊर्फ दत्तापीर साहेबांची समाधी आहे. दातावली बाबांच्या अनेक चमत्कारांची माहिती गावकरी देतात. गावातील हिंदू-मुस्लिम समुदायाचे हे ग्रामदैवत असून, पीर साहेबांचा व खंडेरायाचा उत्सव गावात मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. पीर साहेबांच्या उरसाला १८१८ ला ७०० लोक उपस्थित होते, अशी इंग्रजांच्या दप्तरी नोंद मिळते. गावात महादेव मंदिर, राम, हनुमान, खंडोबा व रोकडोमल महाराज आदी मंदिरे आहेत. गावातील रोकडोमल महाराजांची लाकडी रथातून मिरवणूक काढण्याची परंपरा आहे. रोकडोमल महाराजांचे मंदिर पिंपळगाव रस्त्याला नेत्रावती नदीपलीकडे आहे. येथे सातीआसरा देखील आहेत, असे भास्कर मोरे, फकीरा संत व मधुकर निकम सांगतात.

दातावली बाबांची समाधी पाहून बाहेर पडले की, आहेरगावची वेस आपल्याला गावात यायला सांगते. पूर्वीची वेस पाडून ही वेस नव्याने बनविण्यात आली आहे. वेशीवर ग्रामपंचायत कार्यालय आहे. वेशीतून आत गेल्यावर डाव्या हाताला पारावर ज्येष्ठ मंडळींचा गप्पांचा फड रंगलेला असतो. आजूबाजूला जुन्या बांधणीची घरे गावाचा इतिहास उलगडायला लागतात. पूर्वीसारखे वैभव आता राहिले नसले तरी जुन्या-नव्या संस्कृतीचे दर्शन येथील मातीत पहायला मिळते. मात्र पारावर आजही गप्पा रंगतात त्या त्र्यंबकजी डेंगळे यांच्या. त्र्यंबकजींना आहेर गावात पकडण्यात आले होते यापलीकडे ग्रामस्थांना फारशी माहिती नाही. गावातील अवचीत अन्‌ कवचीत या गवळी असलेल्या बंधूंनी त्र्यंबक डेंगळेंना पकडून देण्याचा विडा उचलला होता व त्यांनीच त्र्यंबकजींना पकडून दिल्याचे आहेरगावकर सांगतात. मात्र काही पुसटशा नोंदी एक मोठा इतिहास समोर आणतो. यासाठी त्र्यंबकजींना समजून घेणे गरजेचे ठरते.

सरदार त्र्यंबकजी डेंगळे संगमनेर तालुक्यातील निमगावजाळी या गावचे. ना. स. इनामदारांच्या ‘झेप’ या कादंबरीत या भन्नाट व्यक्त‌िमत्त्वाची ओळख होते. तसेच कॅप्टन ब्रीज रिपोर्ट, ग्रँट डफ यांच्या ‘मराठास्‌’ या पुस्तकातून त्र्यंबकजींबद्दल माहिती मिळते. दुसऱ्या बाजीरावांचे निकटर्तीय अशी ओळख निर्माण झाल्यानंतर त्र्यंबकजींचा दबदबा वाढला. नाना फडणीसांनंतर इंग्रज मराठा साम्राज्य ताब्यात घ्यायला आसूसले होते. मात्र आधी नाना फडणीस अन्‌ आता त्र्यंबकजी डेंगळे त्यांच्या हेतूच्या आड येत होते. त्र्यंबकजीला एखाद्या प्रकरणात गोवल्याशिवाय हा काटा दूर करणे शक्य नसल्याचे इंग्रज अधिकारी एल्फिस्टनने ओळखले. दरम्यान, पेशव्यांच्या मेव्हूणीचं लग्न बडोद्यातील गायकवाडांच्या पदरी असलेले इंग्रजांचे वकील गंगाधरशास्त्री पटवर्धन यांच्या मुलांशी जमवून आणण्यात त्र्यंबकजींच्या खेळीला यश आले होते.

यानिमित्ताने गंगाधरशास्त्री गायकवाडांना पेशव्यांच्या जवळ घेऊन येतील अन्‌ गंगाधरशास्त्री इंग्रजांचे वकील असल्याने एका दगडात दोन पक्षी मारले जाणार होते हा या मागील त्र्यंबकजींचा दूरदृष्टीकोन होता. लग्न नाशिकला करायचे ठरले. लग्नासाठी सरकारवाडा सजला. मात्र इंग्रज अधिकारी अस्वस्थ झाले. त्यांनी बडोद्याच्या गायकवाडांवर दबाव वाढविला व गायकवाडांनीही हा विषय प्रतिष्ठेचा करीत लग्नाबाबत गंगाधरशास्त्रींवर नाराजी व्यक्त केली. इंग्रज व गायकवाडांची नाराजी फायद्याची नसल्याचे लक्षात आल्याने नाशिकमध्ये लग्नासाठी दाखल झालेल्या गंगाधरशास्त्रींनी लग्न मोडले. त्यानंतर काही महिन्यांनी पेशवे व गंगाधरशास्त्री पंढरपुरात विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी आले असतांना एका पहाटे गंगाधरशास्त्रींचा खून झाला. हा खून लग्न मोडल्याच्या संतापातून त्र्यंबकजीने करविल्याचा आरोप इंग्रज अधिकारी एल्फिस्टन यांनी केला व त्र्यंबकजींना अटक करण्याची मागणी केली. गंगाधरशास्त्री इंग्रजांचे वकील असल्याने त्यांच्या संरक्षणाची जबाबदारी आपली असल्याचे सांगत इंग्रजांनी त्र्यंबकजींच्या अटकेसाठी पेशव्यांकडे ससेमिरा सुरू केला. अखेर त्र्यंबकजींना अटक झाली.

इ.स.१८१६ साली ठाण्याचा किल्ल्यात (म्हणजे आजचे ठाणे कारागृह) त्र्यंबकजी पहिले राजबंदी होते. मात्र या वादळाला थोपविणे शक्य नव्हते. त्र्यंबकजी मोठ्या शिताफीने इंग्रजांच्या हातावर तुरी देऊन तेथून निसटले. पुढे त्यांनी फौज गोळा करून इंग्रजी मुलखात मोठा धुमाकूळ घातला. इंग्रजांच्या अनेक तहांना आणि अटींना कंटाळून १८१७ ला बाजीराव पेशव्यांनी सरदार बापू गोखले, कारभारी मोरदीक्षित यांना हाताशी घेऊन, त्र्यंबकजी डेंगळे तसेच शिंदे-होळकर-भोसले यांच्या बळावर इंग्रजांविरुद्ध युद्धाची घोषणा केली. स्मिथ आणि एल्फिस्टन या इंग्रज अधिकांऱ्यांनी त्र्यंबकजींसाठी पेशव्यांवर दबाव वाढविला. डेंगळेंची अटक टाळण्यासाठी पेशव्यांनी अनेक प्रयत्न केले. अखेर त्र्यंबकजी हाती येत नसल्याने पेशवाई ताब्यात घेण्याची धमकी देणे सुरू केल्यावर तडजोड म्हणून त्र्यंबकजींच्या जामिनापोटी सिंहगड, पुरंदर, रायगड हे किल्ले इंग्रजांच्या स्वाधीन करण्याची वेळ पेशव्यांवर आली. हा तह १३ जून १८१७ रोजी पार पडला.

मात्र इंग्रजांच्या सततच्या पिच्छामुळे अन्‌ पेशव्यांनीही हतबलता दाखविल्याने त्र्यंबकजी गहिवरले. त्यांनी या सर्वांतून निवृत्त होत सांसरीक जीवन जगण्यासाठी निवडले ते म्हणजे नाशिकजवळचे आहेरगाव. आहेरगाव ही त्र्यंबकजींची सासूरवाडी. त्यांची पत्नी येथील देशमुखांच्या घरातील. हाती असलेल्या पैशातून गुरे घेऊन आहेर गावात कुटुंबासह राहू लागले. यादरम्यान गावातील अवचीत अन्‌ कवचीत यांच्याशी वाद झाले असावेत यातून त्र्यंबकजीने त्यांना जखमी केले. या घटनेमुळे गवळी कुटुंबातील महिला दुखावली. या घटनेचा सूड उगविण्यासाठी त‌िने चांदोर (आताचे चांदवड) येथे जाऊन त्र्यंबकजी आहेरगावात लपल्याची खबर दिली. कॅप्टन ब्रीजच्या रिपोर्टनुसार, त्र्यंबकजीने गावातील एका व्यक्तीला जखमी केले होते. याचा सूड घेण्यासाठी त्या व्यक्तीच्या पत्नीने चांदोरला जाऊन त्र्यंबकजींबद्दल माहिती दिली.

कॅ. ब्रीजने कॅ. स्वान्स्टन याला सैन्यांसह पाठवून गावाला वेढा दिला. त्र्यंबकजी एका घराच्या तळघरातील गवऱ्या ठेवण्याच्या ढिगाऱ्याखाली लपलेल्या स्थितीत सापडला, असे गावकरी सांगतात. या घटनेनंतर त्र्यंबकजींना अटक करून चांदवडला व नंतर बंगालमधील चुनारगढच्या कारागृहात हलविण्यात आले. यानंतर त्र्यंबकजी डेंगळेंचे काय झाले. त्यांच्या कुटुंबाचे काय झाले हे याची कोणतीच माहिती उपलब्ध नसल्याचे ज्ञानेश्वर देशमुख सांगतात. त्र्यंबकजींची पत्नी देशमुखांची मुलगी होती अन्‌ त्यांना आहेरगावात इंग्रजांनी पकडले होते. एवढीच माहिती आतापर्यंत वाडवडिलांकडून ऐकली असल्याचेही ते सांगतात.

गाववेशीतून बाहेर पडल्यावर डाव्या हाताला दोन दीपस्तंभ व त्यासमोरील अनोखी वीरगळ नजरेत भरते. यातील एका दीपस्तंभावरील शिलालेख पुसट झाल्याने वाचता येत नाही. तर दुसरा स्तंभ ही वीरगळ आहे. तिची उंची अधिक असल्याने ही त्र्यंबकजींची वीरगळ असावी का? असाही कयास बांधता येतो. जवळच नेत्रावती किनारी त्र्यंबक डेंगळेंच्या पत्नीची समाधी आहे. ही सती गेल्याचे म्हटले जाते. सतीमातेच्या या समाधीचा जीर्णोद्धार करण्यात आला आहे. त्र्यंबकजींची पत्नी सती गेली असेल तर त्र्यंबकजींना मृत्यूनंतर त्यांना गावात आणले असावे का? की कारागृहातून सुटल्यानंतर ते पुन्हा आहेरगावात आले असावेत अन्‌ तेथेच त्यांचा मृत्यू झाला असावा. हा अज्ञात इतिहास अस्वस्थ तर करतोच; पण एक मुत्सद्दी अन्‌ लढवय्या सेनापतीची अखेर नेमकी कशी झाली असेल अशा अनेक प्रश्नांनी मन भांबावून जाते. म्हणूनच आहेरगाव वेगळे ठरते!