सायबेरीयन क्रौंच
Siberian Crane
(Grus leucogeranus)
Photo credit to : Lin Jiansheng (Birdwatch China)
सायबेरीयन क्रौंच हा भारतात सापडणाऱ्या अति संकटग्रस्त पक्ष्यांपैकी एक होय. पालास नावाच्या पक्षी शास्त्रज्ञाने १७७३ हा पक्षी जगासमोर आणला. पण पालासने हा पक्षी शोधण्यापूर्वी सुमारे १४८ वर्षे भारतातील लोकांना हा पक्षी ज्ञात होता. जहांगीर बादशहाच्या दरबारातील प्रसिद्ध चित्रकार उस्ताद मन्सूर यांनी १६२५ साली या क्रौंच्याचे चित्र काढून वर्णन केले होते. या पक्ष्याचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे याच्या शरीराचा शुभ्र पांढरा रंग आणि लाल रंगाचा चेहरा व पाय. हि वैशिष्ट्ये त्याला क्रौंच प्रजातीतील सर्वात सुंदर क्रौंचचे स्थान देतात. याचे दुसरे वैशिष्ट म्हणजे याचे नर मादी एकमेकांशी आयुष्यभर एकनिष्ठ राहतात, एकदा जोडी बनली कि ती आयुष्यभरासाठी एकत्र राहते.
हा प्रामुख्याने आर्क्टिक रशिया, याकुशिया (साखा) आणि पश्चिम सैबेरीया येथे आढळतो. आजमितीस यांचे दोन समुदाय अस्तित्वात आहेत एक रशियाच्या पश्चिमेला व एक पूर्वेला आढळतो. पूर्वेकडील क्रौंच चीन मध्ये स्थलांतर करतात, तर पश्चिमेकडील क्रौंच इराण आणि भारतात स्थलांतर करत.
हा पक्षी प्रामुख्याने मोठ्या पाणथळ प्रदेशातील पाणवनस्पतींनी भरलेल्या दलदलीमध्ये वावरतो. हा मिश्र आहारी असल्यामुळे प्राणी आणि वनस्पती दोन्हीही खातो. स्थलांतरा आधी हे प्रामुख्याने छोटे प्राणी, कीटक वगैरे खातात याचे कारण कदाचित तिथे पडणारी थंडी आणि स्थलांतरासाठी लागणारी उर्जा असावी. पण स्थलांतरित प्रदेशात आल्यावर मात्र हे प्रामुख्याने पाणवनस्पतीच खातात. काही प्राणी संग्रहालयात पाळलेले क्रौंच, कीटक खाताना आढळले आहेत. मजेची गोष्ट म्हणजे खाल्लेले अन्न बारीक करण्यासाठी अधून मधून हे छोटे दगड गोटे ही खातात.
हे क्रौंच विणीच्या हंगामात त्यांच्या हद्दी प्रस्थापित करतात व दुसऱ्या पक्ष्यांना तिथे येऊ देत नाहीत. दलदलीतील पाणवनस्पती गोळा करून, त्याच्या ढिगाऱ्यावर खळगे करून मादी त्यात २ अंडी घालते. मादी अंडी उबवत असताना, नर हा मादी व घरट्याचे संरक्षण करतो. दोन पैकी एकच पिल्लू जगते. या जगलेल्या पिल्लांपैकी फक्त १०% पिल्ले प्रौढावस्थेपर्यंत पोहोचतात. हा यांच्या संवर्धनातील सर्वात मोठा अडथळा ठरला आहे.
हे स्थलांतर करून भारतात ऑक्टोबरच्या शेवटी येत असत आणि मार्चच्या शेवटी किंवा एप्रिलच्या सुरवातीला परतीचा प्रवास करत. ते पूर्वेकडे बिहार पर्यंत तर दक्षिणेकडे नागपूर पर्यंत सापडल्याच्या नोंदी आहेत. मॅकमास्टर या ब्रिटीश अधिकाऱ्याने १८७१ च्या सुमारास नागपूर जवळ हा पक्षी मारल्याची एक नोंद आहे.
पूर्वी जेंव्हा हे पक्षी भारतात स्थलांतर करून येत असत, तेंव्हा उत्तर भारतातील ठराविक पाणथळ जागांवर दिसत. हि ठराविक ठिकाणे म्हणजे राजस्थानातील केवलदेव राष्ट्रीय उद्यान, उत्तर प्रदेशातील प्यागपूर आणि दिल्ली जवळील नजफगड येथील मोठ्या पाणथळ जागा. यांच्या स्थलांतराचे आणखी एक वैशिष्ट म्हणजे सर्व क्रौंच प्रजातीमध्ये सर्वात दूर व सर्वात उंच स्थलांतर करण्याची त्यांची क्षमता. हे स्थलांतरा दरम्यान जवळपास १६००० किमी चा प्रवास करतात. तसेच या पक्ष्यांना हिमाचल प्रदेश येथील चंबा यथे सुमारे १२ हजार फुट उंचीवरून हिमालय पार करताना यांना पहिले गेले आहे.
२०१० सालच्या एका अभ्यासानुसार यांची संख्या जगभरात केवळ ३२०० इतकीच उरली आहे. पश्चिमे कडील समुदायात आता फक्त १० क्रौंच शिल्लक आहेत बाकीचे पक्षी हे पूर्वेकडील समुदायात आहेत. पूर्वेकडील समुदायातील जवळपास ९५% पक्षी चीन मधील पोयांग सरोवराच्या आसपासच्या दलदलीत स्थलांतर करतात. दुर्दैवाने चीनमधील महत्वकांक्षी थ्री-गोर्जेस धरणामुळे त्यांचा हा अधिवास धोक्यात आला आहे. यांच्या खालावत चाललेल्या संख्येला मुख्य कारण म्हणजे यांचा नष्ट होत चाललेला अधिवास. पाणथळ जागांचे शेतीत केले जाणारे परिवर्तन, शेतीसाठी होणारा पाण्याचा वारेमाप वापर आणि पाणथळ जागांचे प्रदूषण हि यामागची प्रमुख कारणे आहेत. पण यापूर्वीच या पक्ष्यांची संख्या कमी व्हायला सुरुवात झाली होती. याचे मुख्य कारण म्हणजे त्यांची झालेली अपरिमित शिकार. हे पक्षी स्थलांतर करताना अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, कझागिस्तान अशा भागातून प्रवास करत. येथील सामाजिक आणि राजकीय परिस्थिती नेहमीच संघर्षमय होती. त्यामुळे यांची शिकार थांबविण्यात आणि संवर्धनाचे काम करण्यात बऱ्याच अडचणी आल्या. याचा परिणाम म्हणजे यांची खालावलेली संख्या. भारतात येणारे पक्षी अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तान मार्गे येत. या मार्गावर त्यांची प्रचंड शिकार झाली असावी. १९ व्या शतकात हे क्रौंच भारतात मोठ्या संख्येने पाहायला मिळत. पण हळूहळू त्यांची संख्या कमी होत गेली. १९७४ मध्ये भरतपूरच्या केवलदेव राष्ट्रीय उद्यानात ७४ क्रौंच दिसले होते. १९९२ साली याची एकच जोडी दिसली आणि शेवटचा क्रौंच २००२ साली पाहण्यात आला. त्यानंतर एकही वन्य सायबेरीयन क्रौंच इथे दिसलेला नाही.
या क्रौंच पक्ष्यांचा पश्चिमेकडील समुदाय वाचविण्यासाठी बरेच प्रयत्न करण्यात आले. सॅटेलाईट टेलीमेट्रीच्या (पक्ष्याच्या पाठीवर बसविण्यात येणारे एक यंत्र) सहाय्याने या पक्ष्यांच्या जाण्यायेण्याचे मार्ग आणि मुक्कामाची ठिकाणे शोधण्यात आली. या जागांच्या संवर्धनासाठी विशेष प्रयत्न करण्यात आले. त्याच प्रमाणे वन्य क्रौंच पक्ष्यांची अंडी कृत्रिम रित्या उबवून तयार झालेली पिल्ले वाढवून निसर्गात सोडण्यात आली. अशा प्रकारचा एक प्रयोग भारतात देखील करण्यात आला. याकूशिया मधून आणलेले एक पिल्लू भरतपूरच्या केवलादेव राष्ट्रीय उद्यानात ठेवण्यात आले. अपेक्षा अशी होती कि हे पिल्लू सामान्य क्रौंच पक्ष्यांसोबत याकुशियाला परतेल, पण दुर्दैवाने असे घडले नाही. त्यामुळे हा पक्षी आता भारतात परत पाहायला मिळण्याची शक्यता संपुष्टात आली आहे. इराणमधे मात्र अजूनही प्रयत्न चालू आहेत, इथे स्थलांतर करून येणाऱ्या थव्यातील एका पक्ष्याला ‘ओमिड’ असे नाव देण्यात आले आहे; ओमीडचा अर्थ आहे ‘आशा’. हा थवा पश्चिमेकडील समुदायाची शेवटची आशा आहे. असाच आशेचा अजून एक किरण म्हणजे पूर्वेकडील क्रौंच समुदायाला वाचविण्यासाठी चाललेले भागीरथी प्रयत्न. रशिया, मंगोलिया आणि चीन देशांच्या संयुक्त प्रयत्नांनी या पक्ष्याचा अधिवास वाचविण्याचे कार्य सुरु आहे आणि काही अंशी त्याला यशही येत आहे.
रशियातील याकूत जमातीचे लोक निसर्गाला फार पवित्र समजतात. त्यांचा निसर्गाबाबतचा आदर त्यांच्या पारंपारिक ओलोन्खो (भारुड) मधून दिसून येतो. यामधे शुभ्र रंगाच्या पवित्र अशा क्रौंच पक्ष्याला ते देवांचा दूत समजतात कि जो सूर्याचा उबदारपणा आणि वसंत ऋतू घेऊन येतो. या क्रौंचाची शिकार ते निषिद्ध मानतात कारण त्यांचा असा समाज आहे कि याकूत जमातीतील विद्वान स्त्री-पुरुषांच्या मृत्यू नंतर त्यांचे क्रौंच पक्ष्यांमध्ये परिवर्तन होऊन त्यांना मुक्ती मिळते. आज आपण सर्वांनी याकूत लोकांच्या भारूडातील गर्भितार्थ समजून निसर्गाविषयी आत्मीयता निर्माण करण्याची गरज आहे तरच ओमीडचे अस्तित्व अबाधित राहील.
लेखक : डॉ. गिरीश जठार
सौजन्य: हा लेख १८ मे २०१४ रोजी दैनिक लोकसत्ता मध्ये प्रसिद्ध झाला.
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
द बिग इयर - स्पर्धा पक्षिनिरीक्षणाची- चित्रपट-परिच...
पक्ष्यांविषयी मनोगत.
आंब्याला मोहोर येण्याच्या काळात वसंताच्या आगमनापास...
स्थलांतरीत पक्ष्यांना अधिवास आणि संरक्षण पुरवणे या...