भारतरत्न पुरस्कार
भारतरत्न पुरस्कार
भारत रत्न हा भारतातील सर्वोच्च नागरी सन्मान आहे. देशासाठी सर्वोच्च त्याग करणार्या किंवा भारताची किर्ती जगभरात वृद्धीगंत करणार्या व्यक्तीस भारत रत्न हा सर्वोच्च नागरी सन्मान देवून गौरविले जाते. अशा व्यक्तींनी उभी हयात यासाठी घालविलेली असते. अनेकांना तर हा सन्मान मरणोत्तर दिला गेला आहे. आतापर्यंत समाज सेवा, कला, साहित्य, विज्ञान व तंत्रज्ञान, कारखानदारी ही क्षेत्रे व सनदी सेवा बजावलेल्या व्यक्तींनाच हा पुरस्कार दिला गेला आहे. १९५५ साली कायद्यात काही बदल करून मरणोपरांत ‘भारतरत्न’ देण्याची सोय उपलब्ध करून घेण्यात आली.
आत्तापर्यंत ४५ जणांना ‘हा अत्युच्च सन्मानाचा भारतरत्न पुरस्कार लाभलेला आहे. त्यात तीन नावे परदेशी व्यक्तींची आहेत. नुकतेच,भारतरत्न पुरस्काराच्या निवड प्रक्रियेत बदल करण्यात आला आहे. अतुलनीय कामगिरी बजावणाऱ्या लोकांनाही आता या पुरस्काराने सन्मानीत करता येऊ शकते.यातील निवडक श्रेणीला भारतरत्न देण्याची अट काढुन टाकण्यात आली आहे. तशी अधिसूचना व राजपत्र जारी करण्यात आले आहे.
२ फेब्रुवारी १९५४ साली पहिला पुरस्कार डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांच्या हस्ते दिला गेला.
१९९२ साली नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांना मरणोपरांत ‘भारतरत्न’ प्रदान करण्यात आले होते. सुप्रीम कोर्टात दाखल केलेल्या एका जनहितयाचिकेचा आधार घेवून नेताजींना दिलेला हा पुरस्कार परत काढून घेण्यात आला. त्या याचिकेत नेताजींच्या मृत्युचा कुठलाही पुरावा उपलब्ध नसल्याने त्यांना मरणोपरांत ‘भारतरत्न’ पुरस्कार देणे अवैध आहे असा युक्तिवाद करण्यात आलेला होता.
पुरस्काराचे स्वरूप
सध्याचे ‘भारतरत्न’ पुरस्काराचे स्वरुप म्हणजे एका सोनेरी पिंपळाच्या पानावर एका बाजूला मधोमध 
सूर्यप्रतीमा व तिच्याखाली ‘भारतरत्न’ असे शब्द व दुसऱ्या बाजूला देशाचे राष्ट्रीय चिन्ह “चौमुखी सिंहाची प्रतीमा’ अशा प्रकारचे पदक आहे. हा पुरस्कार मिळवणाऱ्यांना इतर कुठलीही विशेष पदवी किंवा मानधन वगैरे मिळत नाही. पण त्यांना -
* Indian order of precedence मध्ये ७वे स्थान मिळते.
* भारतात मोफत 1st class विमान व रेल्वेचा प्रवास
* टँक्समधुन सुट, पेन्शन ५०% किंवा पंतप्रधानाच्या पगाराएवढी
* राज्यसभा व लोकसभेच्या अधिवेशनास हजर राहू शकतात
* z प्रकारची सेक्युरीटी
* गणतंत्र व प्रजासत्ताक दिवसाचे प्रमुख आतिथी
* त्यांच्या एका नातेवाईकाला सरकारी नोकरी
भारतरत्न पुरस्कार विजेत्यांची यादी
|
क्रमांक |
नाव |
जन्म-मृत्यु |
पुरस्कृत वर्ष |
क्षेत्र |
|
१ |
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन |
(१८८८-१९७५) |
१९५४ |
भारताचे माजी राष्ट्रपती व नामांकीत शिक्षणतज्ञ |
|
२ |
चक्रवर्ती राजगोपालचारी |
(१८७८-१९७२) |
१९५४ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व शेवटचे गव्हर्नर जनरल |
|
३ |
डॉ. चंद्रशेखर वेंकट रमण |
(१८८८-१९७०) |
१९५४ |
प्रसिद्ध भारतीय भौतिकशास्त्रज्ञ |
|
४ |
डॉ. भगवान दास |
(१८६९-१९५८) |
१९५५ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते |
|
५ |
डॉ. मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या |
(१८६१-१९६२) |
१९५५ |
पहिले अभियंता 'बँक ऑफ म्हैसूर' ची स्थापना |
|
६ |
जवाहरलाल नेहरू |
(१८८९ -१९६४) |
१९५५ |
भारताचे पहिले पंतप्रधान व भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत अग्रणी असलेले काँग्रेसचे लोकप्रिय नेते |
|
७ |
गोविंद वल्लभ पंत |
(१८८७-१९६१) |
१९५७ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व उत्तर प्रदेशाचे प्रथम मुख्यमंत्री व भारताचे दुसरे गृहमंत्री |
|
८ |
डॉ. धोंडो केशव कर्वे |
(१८५८-१९६२) |
१९५८ |
समाजसुधारक, शिक्षणप्रसारक |
|
९ |
डॉ. बिधान चंद्र रॉय |
(१८८२-१९६२) |
१९६१ |
पश्चिम बंगालचे पहिले मुख्यमंत्री व वैद्यक |
|
१० |
पुरूषोत्तम दास टंडन |
(१८८२-१९६२) |
१९६१ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व शिक्षणप्रसारक |
|
११ |
डॉ. राजेंद्र प्रसाद |
(१८८४-१९६३) |
१९६२ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व भारताचे पहिले राष्ट्रपती |
|
१२ |
डॉ. झाकिर हुसेन |
(१८९७-१९६९) |
१९६३ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व भारताचे राष्ट्रपती |
|
१३ |
डॉ. पांडुरंग वामन काणे |
(१८८०-१९७२) |
१९६३ |
शिक्षणप्रसारक |
|
१४ |
लाल बहादूर शास्त्री (मरणोत्तर) |
(१९०४-१९६६) |
१९६६ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व भारताचे दुसरे पंतप्रधान |
|
१५ |
इंदिरा गांधी |
(१९१७-१९८४) |
१९७१ |
भारताच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान |
|
१६. |
वराहगिरी वेंकट गिरी |
(१८९४-१९८०) |
१९७५ |
कामगार युनियन व भारताचे चौथे राष्ट्रपती |
|
१७. |
के. कामराज (मरणोत्तर) |
(१९०३-१९७५) |
१९७६ |
भारतीय स्वतंत्रता चळवळीत भाग, मद्रास जाज्याचे मुख्यमंत्री |
|
१८ |
मदर तेरेसा |
(१९१०-१९९७) |
१९८० |
ख्रिश्चन मिशनरी समाजसुधारक, मिशनरीज ऑफ चॅरिटीच्या संस्थापक |
|
१९. |
आचार्य विनोबा भावे (मरणोत्तर) |
(१८९५-१९८२) |
१९८३ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व समाजसुधारक |
|
२०. |
खान अब्दुल गफार खान |
(१८९०-१९८८) |
१९८७ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील पहिले बिगर भारतीय नेते |
|
२१. |
एम. जी. रामचंद्रन (मरणोत्तर) |
(१९१७-१९८७) |
१९८८ |
चित्रपट अभिनेते व तमिळनाडू राज्याचे मुख्यमंत्री |
|
२२. |
भीमराव रामजी आंबेडकर (मरणोत्तर) |
(१८९१-१९५६) |
१९९० |
भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार, अर्थतज्ञ, राजकीय नेते |
|
२३. |
नेल्सन मंडेला |
(जन्म १९१८-२०१३) |
१९९० |
वर्णभेद विरोधी चळवळीचे प्रणेते |
|
२४. |
राजीव गांधी (मरणोत्तर) |
(१९४४-१९९१) |
१९९१ |
भारताचे सातवे पंतप्रधान |
|
२५. |
सरदार वल्लभभाई पटेल ( मरणोत्तर) |
(१८७५-१९५०) |
१९९१ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व भारताचे पहिले गृहमंत्री |
|
२६. |
मोरारजी देसाई |
(१८९६-१९९५) |
१९९१ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व भारताचे पाचवे पंतप्रधान |
|
२७. |
मौलाना अबुल कलाम आझाद (मरणोत्तर) |
(१८८८-१९५८) |
१९९२ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व भारताचे पहिले शिक्षणमंत्री |
|
२८. |
जे. आर. डी. टाटा |
(१९०४-१९९३) |
१९९२ |
उद्योजक |
|
२९. |
सत्यजित रे |
(१९२२-१९९२) |
१९९२ |
बंगाली चित्रपट निर्माते |
|
३०. |
ए. पी. जे. अब्दुल कलाम |
(जन्म १९३१) |
१९९७ |
भारताचे ११वे राष्ट्रपती |
|
३१. |
गुलझारीलाल नंदा |
(१८९८-१९९८) |
१९९७ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व भारताचे पंतप्रधान |
|
३२. |
अरुणा आसफ अली (मरणोत्तर) |
(१९०६-१९९५) |
१९९७ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेत्या |
|
३३. |
एम.एस. सुब्बुलक्ष्मी |
(१९१६-२००४) |
१९९८ |
कर्नाटक शैलीतील गायिका |
|
३४. |
चिदंबरम्‌ सुब्रमण्यम् |
(१९१०-२०००) |
१९९८ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व भारताचे माजी कृषीमंत्री |
|
३५. |
जयप्रकाश नारायण (मरणोत्तर) |
(१९०२-१९७९) |
१९९९ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते |
|
३६. |
रवी शंकर |
(१९२०-२०१२) |
१९९९ |
प्रसिद्ध सितारवादक |
|
३७. |
अमर्त्य सेन |
(जन्म १९३३) |
१९९९ |
प्रसिद्ध अर्थतज्ज्ञ |
|
३८. |
गोपीनाथ बोरदोलोई (मरणोत्तर) |
(१८९०-१९५०) |
१९९९ |
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते व आसामचे मुख्यमंत्री |
|
३९. |
लता मंगेशकर |
(जन्म १९२९) |
२००१ |
पार्श्वगायिका |
|
४०. |
बिसमिल्ला खान |
(१९१६-२००६) |
२००१ |
शहनाईवादक |
|
४१. |
भीमसेन जोशी |
(१९२२-२०११) |
२००८ |
हिंदुस्थानी शास्त्रीय गायक |
|
४२. |
सी.एन.आर.राव |
(जन्म-१९३४) |
२०१४ |
शास्त्रज्ञ |
|
४३. |
सचिन तेंडूलकर |
जन्म-इ.स.१९७३ |
२०१३ |
क्रिकेटपटू |
|
४४. |
मदनमोहन मालवीय (मरणोत्तर) |
(१८६१-१९४६) |
२०१४ |
स्वातंत्र्य चळवळीत महत्त्वाचे योगदान देणारे, बनारस हिंदू विश्वविद्यापीठ व हिंदू महासभेचे संस्थापक, प्रख्यात शिक्षणतज्ज्ञ |
|
४५. |
अटलबिहारी वाजपेयी |
(जन्म १९२४) |
२०१४ |
कविमनाचे, अजातशत्रू, मुत्सद्दी, वक्ता माजी पंतप्रधान |
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
