क्षयरोग

क्षयरोग (टीबी) हा संसर्गजन्य रोग असुन तो मायक्रोबॅक्टरियम ट्यूबरक्युलोसिस या जीवाणुमुळे होतो.

संसर्ग

टीबी हा हवेतून पसरतो. टीबी असलेल्या व्यक्तिमुळे दहा किंवा जास्त निरोगी व्यक्तींना प्रतिवर्षी लागण होऊ शकते.

लक्षणे

टीबीची सामान्य लक्षणे

• तीन आठवड्यापेक्षा जास्त कफ राहणे, कधीकधी कफावाटे रक्त पडणे.
• ताप, खासकरुन रात्रीच्या वेळी
• वजनात घट
• भुक मंदावणे

टीबी आणि एचआयव्ही

ह्युमन इम्यूनो वायरस (एचआयव्ही, एड्सचा विषाणू) मुळे टीबी होण्याची जास्त शक्यता असते. एचआयव्ही असणा-या व्यक्तिला पहिल्यांदा टीबी होतो. एकदा टीबीच्या जिवाणूची लागण झाली की एचआयव्ही असलेल्या व्यक्तिमध्ये टीबी होण्याची शक्यता ६ पटीने वाढते. पण टीबी बरा होऊ शकतो जरी एचआयव्ही झालेला असला तरीही. डॉटस् पद्धतीने टीबीचे उपचार घेतल्यास रुग्णांच्या मृत्यूची व एचआयव्ही होण्याची शक्यता कमी होते.

मुलांमध्ये टीबी

टीबीची मुलांमध्ये शक्यता

इतर मुलांपेक्षा काही मुलांमध्ये टीबीची शक्यता जास्त असते. त्यातील मुले म्हणजे :

• घरात कोणाला टीबी असल्यास त्या घरातील मुले
• घरात कोणाला टीबी होण्याची शक्यता असल्यास त्या घरातील मुले
• ज्या मुलांना एचआयव्ही आहे ती मुले.
• ज्या देशात टीबीचे पेशंट जास्त आहेत अशा देशातील मुले
• कुपोषित किंवा अशक्त मुले

लसीकरण

टीबीची लस बीसीजीमुळे मुलांमध्ये टीबीची शक्यता होते.

उपचार

सरळ सोपा उपाय, डॉटस्  हा टीबीवरचा उपचार साधारणपणे वापरात असतो. टीबीचा उपचार ६ महिन्यांपर्यंत घ्यावा लागतो.

बाह्य-फुफ्फुसाचा क्षयरोग

बाह्य-फुफ्फुसाचा क्षयरोग (इएफटीबी) हा फुफ्फुसांच्या बाहेरच्या बाजूने होतो.

लक्षणे

बाह्य-फुफ्फुसाचा टीबी हा फुफ्फुसांच्या एखाद्या भागावर सुज आल्याने होतो (लिम्फ नोड), गतिशीलतेत कमतरता (मणका) किंवा तीव्र डोकेदुखी आणि मेंदुचे रोग (टीबी मैनिंजाइटिस) इ. बाह्य-फुफ्फुसाचा टीबी हा कफाने किंवा खोकल्याने सुरु होत नाही कारण हा फुफ्फुसांत होत नाही.

रोगाची वाढ

• प्रथमता रक्तातून किंवा रक्त नलिकांमधुन शरीराच्या वेगवेगळ्या भागांवर फुफ्फुसांच्या बाहेर जिवाणूंचा प्रसार होऊन संसर्ग होतो. जेव्हा व्यक्तिमध्ये परिपुर्ण रोगप्रतिकारक शक्ति असते तेव्हा हे जिवाणू आपोआप नष्ट होतात. जेव्हा हीच रोगप्रतिकारक शक्ति कमी असते तेव्हा त्या व्यक्तिमध्ये हे जिवाणू शरीरात कोणत्यातरी भागात वर्षानुवर्ष वास करत राहतात व मग हळुहळु रोग पसरवतात.
• हा जिवाणू फुफूसातून बाहेर फेकला जाऊन गिळला जाऊ शकतो. ह्या मार्गाने ते रक्त प्रवाहातून मानेच्या मागच्या बाजूला किंवा जठर मार्गापर्यंत पोहोचतात.
• एम बोवीस जिवाणूचे संक्रमण असलेल्या जनावराचे दुध पिल्यानेदेखील हा रोग मानवापर्यंत पोहोचतो.

सामान्यपणे संसर्ग होऊ शकतील असे अवयव

• मानेभोवतालच्या ग्रंथी
• हाडे आणि सांधे. अर्ध्यापेक्षा मणक्याला अधिक संसर्ग होण्याचा धोका असतो.
• योनी व गर्भ मार्ग – महिलांमध्ये साधारणतः गर्भाचे रोग व पुरुषांमध्ये लिंगावर संक्रमण जास्त पहायला मिळते. दोन्ही स्थरात मुत्र, गर्भ व मुत्राशयाचे संक्रमण सारखेच पहायला मिळते.
• ओटीपोट – ह्यात आतडी किंवा पेरीटोनियमवर संक्रमण होते.
• मेंदुरोग – वेळेवर उपचार न घेतल्यास फार गंभीर परिणाम होऊ शकतात.
• ह्र्दय – ह्र्दयाच्या रक्तवाहिन्यांमध्ये अडथळा येतो.
• कातडी – कातडीवर संक्रमण, दिसुन येईल असे.

नेहमी विचारले जाणारे प्रश्न

क्षयरोग कशामुळे होतो ?

क्षयरोग म्हणजेच टी.बी. हा रोग अनुवंशिक नाही तर संसर्गामुळे होणारा आहे. क्षयरोग कोणालाही होऊ शकतो. गंभीर क्षयरोगाने ग्रस्त कोणीही व्यक्ती जेव्हा तिच्या तोंडावर हात अथवा रुमाल न धरता खोकते किंवा शिंकते तेव्हा थुंकीच्या फवार्‍याद्वारे (एअरोसोलद्वारे) क्षयरोगास कारणीभूत असणारे जीवाणू म्हणजे बॅक्टेरिया बाहेर येतात आणि आसपासच्या व्यक्तीने हा फवारा आत घेतल्यास तिच्या शरीरात प्रवेश करतात

क्षयरोगाची लक्षणे कोणती ?

सर्वांत महत्वाचे लक्षण म्हणजे तीन आठवड्यांपेक्षाही जास्त काळ टिकलेला सततचा खोकला आणि त्यासोबत बाहेर टाकला जाणारा खाकरा. ह्याबरोबरच ताप, वजन घटणे, भूक कमी होणे अशीही लक्षणे आढळतात. ह्यांपैकी कोणतेही लक्षण तीन आठवड्यांपेक्षा जास्त टिकल्यास अशा रोग्याने ताबडतोब जवळच्या डॉट्स (DOTS) टी.बी. केंद्रामध्ये किंवा आरोग्य केंद्रामध्ये जाऊन खाकरा (थुंकी) तपासून घ्यावा

क्षयरोगाचे निदान करण्यासाठी कोणकोणत्या तपासण्या केल्या जातात आणि त्या कोठे उपलब्ध आहेत?

क्षयरोगाचे निदान करण्यासाठी सतत तीन दिवस थुंकी तपासणे गरजेचे असते. ही तपासणी दिल्लीच्या राष्ट्रीय क्षयरोग-निदान केंद्रात तसेच देशात अनेक ठिकाणी असलेल्या डॉट्स टी.बी. केंद्रांमध्ये करता येते. अशा केंद्रांतील ही तपासणी पूर्णपणे मोफत असते.

तपासणीसाठी जोरदार खोकला काढून फक्त खाकरा देणे आवश्यक आहे. त्या ऐवजी लाळ दिली जात नाही हे पहा कारण लाळेच्या तपासणीतून क्षयरोगाचे निदान होऊ शकत नाही.

क्षयरोगावर कोणते उपचार केले जातात ?

क्षयरोगावरील औषधे नियमितपणे व सांगितल्याप्रमाणे घेतल्यास हा रोग पूर्णपणे बरा होतो. क्षयाच्या रोग्याने किमान ६ महिने सतत औषध घ्यायला हवे. काहींना वर्षभरदेखील औषध घ्यावे लागते. तसेच डॉक्टरांनी सांगितल्यानंतरच औषध बंद करावे हे उत्तम कारण औषधोपचार मध्येच सोडून दिल्यास किंवा अनियमितपणे घेतल्यास हा रोग बरा तर होत नाहीच उलट जीवघेणा ठरू शकतो.

क्षयरोग बरा होतो का ?

होय. क्षयरोगावरील औषधे नियमितपणे व सांगितल्याप्रमाणे घेतल्यास हा रोग पूर्णपणे बरा होतो.

क्षयरोग टाळण्यासाठी काय करावे ?

क्षयरोगाने ग्रस्त कोणीही व्यक्ती जेव्हा तिच्या तोंडावर हात अथवा रुमाल न धरता खोकते, शिंकते किंवा वाटेल तेथे थुंकते तेव्हा ह्या रोगाचा प्रसार होतो. ह्यामुळे रोगग्रस्त व्यक्तीने तोंड झाकून खोकणे किंवा शिंकणे गरजेचे आहे.

तसेच लोकांनी वाटेल तेथे थुंकू नये, त्यासाठी ठेवलेल्या पिकदाण्यांचा वापर करावा. रोग्यांनी घरीदेखील एखाद्या छोट्या खोक्यात थुंकावे व हे खोके झाकून ठेवावे. ही थुंकी किंवा खाकरा फेकून देण्यापूर्वी उकळावा.

क्षयरोगाची लक्षणे दिसल्यास घाबरू नका किंवा हा रोग लपवण्याचा प्रयत्न करू नका. रोग्याने ताबडतोब स्वतःला तपासून घेणे व काळजी घेणे महत्वाचे असते.

क्षयरोगी व्यक्तीचे खाणेपिणे काय असावे ?

क्षयरोगी आपल्या आवडीनिवडीप्रमाणे कोणतेही अन्न घेऊ शकतो, विशिष्ट अन्नाची गरज नसते. अर्थात अशा व्यक्तीने स्वतःच्या शरीरास चालेल व पचेल तेच खावे.

क्षयरोग्याने कोणत्या गोष्टी टाळाव्या?

क्षयरोग्याने विडी, सिगारेट, हुक्का, तंबाखू, दारू ह्या गोष्टी टाळाव्या तसेच नशा आणणार्‍या कोणत्याही पदार्थाचे सेवन करू नये.

क्षयरोगात काय करावे, काय टाळावे

हे करावे

• तीन आठवडे किंवा त्याहीपेक्षा जास्त काळ खोकला असल्यास खाकर्‍याची दोनदा तपासणी करा. ही तपासणी शासकीय सूक्ष्मदर्शी थुंकी तपासणी केंद्रांतून मोफत केली जाते.
• क्षयरोगावरील सर्व औषधे नियमितपणे व सांगितल्याप्रमाणे घ्या.
• क्षयरोग पूर्णपणे बरा होतो हे कायम लक्षात ठेवा.
• खोकताना किंवा शिंकताना तोंडावर रुमाल धरा.
• घरीदेखील एखाद्या छोट्या खोक्यात थुंका व हे खोके झाकून ठेवा.

हे टाळावे

• तीन आठवडे किंवा त्याहीपेक्षा जास्त काळ खोकला असल्यास औषध घेण्यात हयगय करू नका.
• क्षयरोगाच्या निदानासाठी फक्त क्ष-किरण फोटोवर अवलंबून राहू नका.
• डॉक्टरांनी सांगितल्याशिवाय औषध बंद करू नका.
• क्षयरोग्यांना भेदभावाने वागवू नका.
• वाटेल तेथे थुंकू नका.

डॉटस् म्हणजे काय?

डॉटस् म्हणजे डायरेक्टली ऑब्झर्व्ड् ट्रीटमेंट शॉर्ट कोर्स. ही क्षयरोगावरील एक सर्वसमावेशक उपचारपद्धती असून जगभरातील प्राथमिक आरोग्यकेंद्रांमध्ये क्षयरोगाचे निदान आणि उपचारासाठी वापरतात. हिची पाच मूलतत्त्वे अशी

• राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण कार्यक्रम राबवण्यासाठी लागणारी राजकीय इच्छाशक्ती.
• सूक्ष्मदर्शी सेवांचा वापर करून आरोग्यसुविधांचा लाभ घेण्यासाठी हजर असणार्‍या लोकांची पल्मनरी टीबीची लक्षणे तपासून संभाव्य क्षयरोगी शोधणे. ह्यांतील मुख्य लक्षण म्हणजे तीन आठवडे किंवा त्याहीपेक्षा जास्त काळ खोकला असणे.
• क्षयरोगावरील औषधांचा अखंड पुरवठा. ह्यासाठी संपूर्ण आरोग्येसेवेमध्येच क्षयरोगविरोधी दर्जेदार औषधांचा नियमित व खात्रीशीर पुरवठा होणे अत्यंत महत्वाचे आहे.
• सुरुवातीच्या जास्त तीव्रतेच्या काळात उपचारांवर थेट नजर ठेवणे (डायरेक्ट ऑब्झर्वेशन). डॉटस् धोरणाचा एक भाग म्हणून आरोग्य-कर्मचारी क्षयरोगावरील प्रभावी औषधांचा डोस घेणार्‍या प्रत्येक व्यक्तीची विचारपूस व निरीक्षण करतील
• कार्यक्रमावर देखरेख करण्यासाठी तसेच प्रत्येक क्षयरोग्यावर केलेल्या उपचारांच्या मूल्यमापनासाठी नजर ठेवणारी व जबाबदारी निश्चित करणारी पद्धती.

डॉटस् चे फायदे कोणते?

• डॉटस् मुळे ९५ टक्के रोगी बरे होतात.
• डॉटस् मुळे क्षयरोगावर खात्रीशीर तसेच चटकन इलाज होतो.
• डॉटस् मुळे भारतातील १७ लाख क्षयरोग्यांचे आयुष्यच बदलले आहे.
• डॉटस् मुळे गरिबी हटविण्याचेही काम होते. तसेच रोगाचा कालावधी कमी करणे, जिवावरचे दुखणे दूर करणे, नवीन लागण थांबवणे ह्यामधून बेरोजगारीचाही एकंदर काळ कमी होतो.
• डॉटस् मुळे एचआयव्ही ची लागण झालेल्या क्षयरोग्यांना असलेला धोका कमी होतो.
• डॉटस् मुळे उपचार असफल होणे टळते तसेच एकत्रितपणे दिलेल्या विविध औषधांना दाद न देणार्‍या क्षयरोगाचा उद्भव होत नाही कारण ह्या पद्धतीमध्ये रोग्याचे सहकार्य मिळते आणि क्षयरोगविरोधी औषधांचा अखंड पुरवठा होतो.
• डॉटस् मुळे आरोग्यसेवा दूरवर पोहोचू शकतात. आरोग्यसेवेच्या परिघावरील लोकांना उपचार मिळवून देण्यामध्ये डॉटस् चा मोठा वाटा आहे.
• सर्व आरोग्यकेंद्रांवर डॉटस् मोफत मिळते.

औषधांना दाद न देणारा क्षयरोग म्हणजे काय ?

गेल्या काही वर्षांमध्ये क्षयरोगानेही स्वतःचे स्वरूप बदलले आहे आणि तो प्रतिजैविक प्रकारच्या काही जुन्या पारंपारिक औषधांना घाबरून पळ काढेनासा झाला आहे. अर्थात ह्याचे कारण म्हणजे काही रोग्यांनी अनियमितपणे किंवा अपुर्‍या स्वरूपात घेतलेली औषधे. मल्टि-ड्रग रेझिस्टंट म्हणजे एमडीआर टीबीवरदेखील उपचार करता येतात मात्र ते नियमितपणे व पूर्णपणे केले पाहिजेत. तसेच ह्या प्रकारच्या क्षयावरची औषधे महागडी आहेत, ती २ वर्षांपेक्षा जास्त काळपर्यंत घ्यावी लागतात आणि एवढे करून रोगावर परिणाम होईलच ह्याची खात्री नसते.

क्षयरोग आणि एचआयव्हीचा काय संबंध आहे?

क्षयरोगाची लागण कोणालाही चटकन होऊ शकते मात्र मुळात एचआयव्हीने ग्रस्त असलेल्यांना क्षय होण्याची शक्यता खूपच जास्त असते. एखाद्या व्यक्तीस फक्त क्षय असला तरीदेखील त्याचे जीवाणू शरीरात राहतात आणि त्यांच्यापासूनचा धोका कायम असतो. एचआयव्हीग्रस्त व्यक्तीची प्रतिकारशक्ती कमी झालेली असल्याने क्षयाच्या जीवाणूंची वाढ तेथे चटकन होते आणि मग त्याचे रुपांतर क्षयरोगात होते.

स्त्रोत : पोर्टल कंटेंट टिम