अ‍ॅलोपॅथी (Allopathy)

आरोग्य राखणे, रोगांना व रोगप्रसाराला प्रतिबंध करणे व रोगांवर उपचार करणे या माणसाच्या आदिम काळापासून गरजा आहेत. त्यासाठी निरनिराळ्या समाजांत व संस्कृतींत अनेक पद्धती विकसित होत आल्या व त्यातील अनेक (खात्रीशीर उपयुक्तते- अभावी) लोपही पावल्या. परंतु, पूर्ण शास्त्र म्हणून विकसित झालेल्या व आजही प्रचारात असणार्‍या काही पद्धती म्हणजे युनानी उपचार पद्धती, आयुर्वेद, समउपचारपद्धती (होमीओपॅथी) व विषम/विरुद्ध उपचारपद्धती (अ‍ॅलोपॅथी).

अ‍ॅलोपॅथी हा शब्द प्रथम झामूएल हानेमान (होमिओपॅथीचे जनक) यांनी वापरला. अ‍ॅलोपॅथी याचा अर्थ विषम (भिन्न) उपचारपद्धती (Allos-निराळी, वेगळी; Pathy त्रास, रोग).

हानेमान यांनी विकसित केलेल्या सम-उपचारपद्धतीपेक्षा वेगळी आणि तार्किक दृष्टीने, कदाचित कमी उपयुक्त या अर्थाने त्यांनी अ‍ॅलोपॅथी हा शब्द त्याकाळी युरोपात प्रचलित असलेल्या उपचार पद्धतीकरिता (रोग व त्याच्या त्रासापेक्षा विषम पद्धतीने केलेले उपचार, या अर्थाने) वापरतात. परंतु, मुळात वैज्ञानिक प्रगतीचा आधार घेऊन त्या प्रगतीबरोबरच अ‍ॅलोपॅथी उपचार पद्धती विकसित होत गेली. तसेच इतर उपचार पद्धतींतील अनेक चांगल्या गोष्टी व उपचार (त्यांवर संशोधन व संस्करण करून) अ‍ॅलोपॅथी तिच्यात समाविष्ट करून घेतले गेले. त्यामुळे आज ही उपचारपद्धती जागतिक पातळीवर सर्वमान्य, प्रगत, आधुनिक व पूर्णत: वैज्ञानिक म्हणून मान्यता पावली आहे. आज अ‍ॅलोपॅथी हा शब्द सर्व आधुनिक उपचारांकरिता वापरला जातो.

सूक्ष्मदर्शी निरीक्षण पद्धती

इतिहासकाळापासून माहीत असलेल्या व उपयुक्तता सिद्ध झालेल्या अनेक उपचारपद्धतींची मिळून सध्या अस्तित्वात असलेली अ‍ॅलोपॅथी पद्धत तयार झाली आहे. या उपयुक्त पद्धती वैज्ञानिक कसोटीवर घासून पाहिल्या गेल्या. रोग, त्यांची कारणे, रोगांची लक्षणे, रोगांमुळे शरीरात होणारे बदल व त्यांवरील उपचार यां- संबंधी सखोल वैज्ञानिक संशोधन केले गेले. त्यासाठी तेव्हा उपलब्ध असलेले ज्ञान व विज्ञानाच्या इतर क्षेत्रांतील संशोधन यांचाही उपयोग करण्यात आलेला आहे. उदा., भिंगे व सूक्ष्मदर्शक यंत्रांच्या वापरांमुळे सूक्ष्म जीवासंबंधी माहिती मिळू लागली. त्यातून पुढे एकपेशीय प्राणीविज्ञान, कवक-विज्ञान इ. विज्ञानांचा उदय झाला. अनेक रोग निर्माण करण्यास निरनिराळे सूक्ष्मजीव कारणीभूत असतात व त्यांच्यामार्फत रोगप्रसार होतो, हे समजू लागले. त्यातून पुढे प्रतिबंधक लशी, रोगजंतुनाशके व प्रतिजैविके यांचा शोध लागला व त्यांचा वैद्यकीय उपचारांत उपयोग होऊ लागला.

याबरोबरच सूक्ष्मदर्शक यंत्रामुळे, रोगामुळे शरीरात सूक्ष्म पातळीवर (ऊती व पेशींमध्ये) कोणते व कसे बदल होतात, हे समजू लागले. इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शकामुळे विषाणूंचे (वायरस) अस्तित्व समजले आणि त्यामुळे उद्भवणार्‍या अनेक रोगांवरील संशोधनाला चालना मिळाली.

अ‍ॅलोपॅथीच्या निदान पद्धतीत आधुनिक उपकरणेव यंत्रांचा वापर

 

 

 

 

याप्रमाणेच जीवशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवरसायनशास्त्र, भौतिकशास्त्र इत्यादी विषयांतील प्रगतीबरोबर या शास्त्रांचे ज्ञान व पद्धतींचा उपयोग वैद्यकशास्त्रात केला गेला आहे. या ज्ञानावर आधारित तंत्रविज्ञानाचा उपयोग करून बनवलेली अनेक उपकरणे व यंत्रे आज वैद्यकीय निदान व उपचारांसाठी वापरण्यात येत आहेत. उदा., क्ष-किरण तपासणी व उपचार, श्राव्यातीत ध्वनिप्रतिमा दर्शन, गुहांत दर्शन, संगणकीय अक्षीय छेदप्रतिमा, चुंबकीय अनुस्पंदन प्रतिमा दर्शन (एम् आर्. आय्. = मॅग्नेटिक रेझोनन्स इमेजिंग) इत्यादी.

पूर्वी, उपचार केवळ औषधे व साध्या-सरळ शस्त्रक्रियांपुरते मर्यादित होते. आता, औषधे तयार करण्यापासून, विशिष्ट पद्धतींनी ती रोग्याला देण्यापर्यंतच्या पद्धती शास्त्रीय पद्धतीने विकसित केल्या आहेत. तसेच शस्त्रक्रियांमध्येही, दुर्बिणीद्वारे छोट्या छेदातून शस्त्रक्रिया, लेझर किरणांद्वारे शस्त्रक्रिया आणि आता यंत्रमानवाद्वारे दूरनियंत्रणाने शस्त्रक्रिया यांसारखी गुंतागुंतीची पण रुग्णाच्या दृष्टीने कमी आसाची तंत्रे विकसित केली गेली आहेत व जात आहेत.

या सर्व आधुनिक वैद्यकाचा आता अ‍ॅलोपॅथीमध्ये समावेश केला जातो. अ‍ॅलोपॅथीमध्ये अनेक पद्धती व तंत्रांचा समावेश होत असला, तरी या उपचारपद्धतीची काही सर्वसाधारण वैशिष्ट्ये सांगता येतील:

1. विशिष्ट क्रमाने नोंद केलेला वैद्यकीय इतिहास (सध्याच्या रोगाची सुरुवात, कालावधी व प्रगती, लक्षणे, आनुषंगिक परिस्थिती, रुग्णाचा पूर्वेतिहास, कौटुंबिक इतिहास व वैयक्तिक इतिहास, आरोग्यासंबंधी सवयी व वर्तणूक). रुग्णाची संपूर्ण शारीरिक तपासणी व रोगासंबंधी तपासणी, निदान-निश्चिती होईपर्यंत क्रमाने अनेक वैद्यकीय तपासण्या व चाचण्या, यांनुसार निदानपद्धती हे अ‍ॅलोपॅथीचे पहिले वैशिष्ट्य म्हणता येईल.
2. अनेक पद्धतींचा समावेश असलेली उपचारपद्धती हे दुसरे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. त्यामध्ये अनेक मार्गांनी केलेला औषधोपचार (औषधे तोंडाने पोटात घेणे, अंत:क्षेपणद्वारा स्नायू, त्वचेखाली किंवा शिरेमध्ये टोचणे, दुखणा-या जारेवर लावणे-चोळणे, जिभेखाली ठेवणे, डोळ्यांत-कानात सोडणे इ.); अनेक पद्धतींच्या शस्त्रक्रिया; विद्युतचुंबकीय प्रारणांचा (क्ष-किरण, गॅमा किरण, लेसर इ.) वापर; कृत्रिम गर्भधारणा; अवयवरोपषण; जनुकीय उपचार इत्यादींचा समावेश होतो.
3. वैद्यकाचे अनेक शाखांमध्ये विभाजन व विशेषीकरण (Specialization) हे अ‍ॅलोपॅथीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणता येईल.
4. औषधी गुणधर्माच्या शुद्ध स्वरूपातील रसायनांचा वापर हे अ‍ॅलोपॅथीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणता येईल. सुरुवातीला नैसर्गिक औषधी स्त्रोतांपासून (वनस्पतीज, प्राणिज, रासायनिक व भौतिक) औषधी गुणधर्माच्या शुद्ध स्वरूपातील रसायनांची निर्मिती, अभ्यास व उपयोग केला गेला. त्यानंतर या द्रव्यांमध्ये काही रासायनिक बदल करून ( दुष्परिणाम कमी असणार्‍या, कमी विषारी, नेमका औषधी गुणधर्म वाढलेल्या व जास्त सुरक्षित ) अर्ध-कृत्रिम औषधांची निर्मिती व नंतर संपूर्ण कृत्रिम रासायनिक औषधांची निर्मिती केली गेली. प्रतिजैविके व प्रतिबंधक लशी हे  तर अ‍ॅलोपॅथीचे एक वरदान आहे.
5. अनेक प्रकारांनी सुधारलेले, जास्त नेमके, जास्त सुरक्षित व सतत सुधारत असलेले भूलविज्ञान व शस्त्रक्रिया विज्ञान हेही अ‍ॅलोपॅथीचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल. शस्त्रक्रियांमध्ये रूढ शस्त्रक्रियांचे आधुनिकीकरण होण्यापासून ते संपूर्णत: नवीन पद्धतींनी केलेल्या शस्त्रक्रियांपर्यंत लक्षणीय प्रगती झाली आहे. उदा., हृदयशस्त्रक्रिया, मेंदूच्या शस्त्रक्रिया, लहान मुलांच्या शस्त्रक्रिया, दुर्बिणीतून शस्त्रक्रिया, अवयवरोपण व आता दूर नियंत्रणाने यंत्रमानवामार्फत शस्त्रक्रिया इत्यादी.

या दृष्टीने सर्व क्षेत्रांतील आधुनिक संशोधनाचा उपयोग करणारी, आधुनिक व वैज्ञानिक अशी अ‍ॅलोपॅथी ही पद्धती आहे. तसेच या काही वैशिष्ट्यांमुळे वैद्यकीय निदानपद्धती, उपचारपद्धती व विचारसरणीतही आमूलाग्र बदल झाले आहेत. उदा., लशीकरण व प्रतिजैविके यांमुळे संक्रमणजन्य रोगांच्या प्रमाणातील लक्षणीय घट, हृदयरोग, मेंदूरोग इत्यादींचे निदान व उपचार; वंध्यत्वनिदान व उपचार; कर्करोगावरील उपचार व अतिगंभीर अवस्थेतील रुग्णांवरील उपचाराची तंत्रे हे अ‍ॅलोपॅथीचे योगदान आहे. या सर्वांमुळे वाढलेले सरासरी आयुर्मान व त्यामुळे वाढती जागतिक लोकसंख्या हेही अ‍ॅलोपॅथीचे परिणाम आहेत.

लेखक - राजेंद्र प्रभुणे
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश