या ग्रंथी खालच्या हन्वस्थीच्या (जबड्याच्या हाडाच्या) बाजूवर असतात. यांचा स्त्राव टॉमस व्हॉर्टन या ब्रिटिश शारीरविज्ञांच्या नावावरून ओळखण्यात येणाऱ्या व्हॉर्टन वाहिनीद्वारे जिभेचा अग्रभाग मुखाच्या तळाला जेथे मिळतो तेथील मुखाच्या तळावरील सूक्ष्म छिद्रातूंन तोंडात सोडला जातो. या ग्रंथीभोवतीही ऊतक संपुट असते.
या ग्रंथी जिभेच्या खालच्या बाजूस मुखतळाच्या श्लेष्मकलेच्या (पातळ अस्तर-पटलाच्या) खाली हनुवटी क्षेत्राच्या जवळ अधोहनू ग्रंथीच्या जरा पुढे असतात. जिव्हाग्राखाली दिसणारा उंचवटा या ग्रंथीमुळेच असतो. या ग्रंथींचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांच्या भोवती ऊतक संपुट नसते व त्या त्यामुळे भोवतालच्या संपूर्ण ऊतकात विखुरलेल्या असतात. या ग्रंथींना अनेक वाहिन्या (यांना जर्मन शारीरविज्ञ ए. क्यू. रिव्हीनुस यांच्या नावावरून रिव्हीनूस वाहिन्या म्हणतात) असून त्यांच्याद्वारे मुखतळ व जीभ यांच्या संधिस्थानापाशी लाळ सोडली जाते. या वाहिन्यांपैकी कित्येक वाहिन्या एकत्रित होऊन सी. टी. बार्थोलिन या डच शारीरविज्ञांच्या नावाने ओळखण्यात येणारी बार्थोलिन वाहिनी बनते व तिच्याद्वारे अधोहनू ग्रंथीत वा तिच्याजवळ लाळ सोडली जाते.
लाला ग्रंथींच्या स्त्रवणावर स्वायत्त तंत्रिका तंत्राचे [विशेषतः परानुकंपी तंत्रिका तंत्र विभागाचे; ⟶ तंत्रिका तंत्र] नियंत्रण असते. तोंडात असलेल्या अन्नामुळे ⇨प्रतिक्षेपी क्रियेने लाळेचे स्त्रवण होते. लाळेच्या स्त्रवणाचे सहजपणे अवलंबीकरण होते आणि अन्न पाहिल्याने, त्याचा वास आल्याने किंवा मानवाच्या बाबतीत केवळ त्याच्या विचाराने सुद्धा लाळेच्या स्त्रवणात वाढ होते. लाळेचा मूळ प्रवाह तोंडात उत्पन्न होणाऱ्या संवेदनांद्वारे अनैच्छिकपणे सतत चालू राहातो. लाळ उत्पन्न होण्याचे प्रमाण वय, आजार, दिवसातील विशिष्ट वेळ, आहार यांनुसार कमी जास्त होऊ शकते. आजारामुळे लाळेच्या उत्पादनाचे प्रमाण कमी होते व त्यामुळे आजारात तोंड सारखे कोरडे पडते.
तीव्र आंबट चवीच्या अन्नामुळे वा पदार्थामुळे लाळेचे स्त्रवण त्वरेने वाढते. चिंच, आवळा यांसारख्या अम्लोत्पादक पदार्थांमुळे व शुष्क अन्नामुळे लसी लाळेचे उत्पादन जास्त प्रमाणात होते. दूध व थंड पेये यांमुळे श्लेष्मल लाळेचे थोड्या प्रमाणात स्त्रवण होते. मासे, मटन इ. मांस पदार्थांमुळे लाळेचे स्त्रवण खूप मोठ्या प्रमाणात होते व या लाळेत पाचक एंझाइमाचे प्रमाण पुष्कळच जास्त असते. मुखगुहेच्या गरजेप्रमाणे लाळेचे स्त्रवण वाढविणारी एक संस्कारपूर्ण यंत्रणा शरीरात असते, असे इव्हान पाव्हलॉव्ह व त्यांचे सहकारी यांनी प्रथम दाखविले. याखेरीज लाळेचे स्त्रवण (निदान प्राण्यांत तरी) पूर्णपणे मुखबाह्य उद्यीपनावर अवलंबित करणे शक्य असते. उदा., भुकेल्या कुत्र्याला त्याचे खाणे द्यावयाच्या प्रत्येक वेळी घंटा वाजविली, तर नंतर लवकरच अन्न न देता नुसतीच घंटा वाजविल्यास त्या कुत्र्याच्या तोंडात लाळेचे स्त्रवण होऊ लागते, असे आढळून आले आहे.
सर्वसामान्यतः समजण्यात येते त्यापेक्षा किती तरी जास्त परिमाणात लाळेचे स्त्रवण होते. सर्वसामान्य माणसाने एका दिवसात स्त्रवलेली लाळ अचूकपणे मोजण्यात आलेली नाही; तथापि विश्रांत व उद्यीपित परिस्थितीतील लाळ स्त्रवणासंबंधीच्या उपलब्ध माहितीवरून दैनंदिन स्त्रवण सु. ६०० मिलि. होत असावे, असा अंदाज आहे. मानवातील लाला ग्रंथींची स्त्रवणक्षमता सर्वसामान्यतः उपयोगात आणण्यात येणाऱ्या त्यांच्या क्षमतेपेक्षा कितीतरी जास्त आहे, कारण सतत तीव्र उद्यीपनाच्या परिस्थितीत सामान्य निरोगी मनुष्यात दर ताशी सु. ३०० मिलि. लाळेचे स्त्रवण होऊ शकते. शुष्क चाऱ्यावर ठेवलेले घोडे, गायी व मेंढ्या यांसारखे प्राणी दर दिवशी ६० लिटरपर्यंत लाळ उत्पादित करू शकतात. मानवी लाळेचे विशिष्ट गुरूत्व १.०० ते १.०१० या दरम्यान असून तिच्या स्त्रवणाच्या वाढत्या प्रमाणानुसार ते वाढत जाते. लाळ द्रवाचा पाण्यात फारसा व्यय होत नाही. त्याचा बहुतांश मोठ्या आतड्यात मलनिर्मिती होताना पुनर्शोषित होतो.
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
मानेतील लसीका ग्रंथींच्या (रक्तद्रवाशी साम्य असणार...
वनस्पतींच्या आणि प्राण्यांच्या शरीरात विविध प्रकार...
गळ्यात मध्यभागी असलेल्या अषटू ग्रंथीची कोणत्याही क...
घर्मग्रंथि : (स्वेद ग्रंथी). घाम उत्पन्न करणाऱ्या ...