नवजात अर्भक

तंत्रिका तंत्र

शिंकणे, जांभई देणे आणि उचकी या सर्व क्रिया नवजात अर्भकात राहून राहून आढळतात. काही विशिष्ट प्रतिक्षेपी क्रिया [→ तंत्रिका तंत्र] जन्मानंतर लगेच मिळतात आणि त्यांपैकी पुष्कळशा तिसऱ्या किंवा चौथ्या महिन्यात नाहीशा होतात. उदा., व्होस्टेक (फ्रांझ व्होस्टेक या ऑस्ट्रियन शस्त्रक्रियाविज्ञांच्या नावावरून ओळखण्यात येणारे) लक्षण. या लक्षणात कानाच्या पुढे गालावर ज्या ठिकाणी आनन तंत्रिका (मेंदूपासून निघणारी सातवी मज्जा) पृष्ठांगाजवळ येते त्या ठिकाणी टिचक्या मारल्यास चेहऱ्याचे स्नायू आकुंचन पावतात. हे लक्षण पहिल्या आठवड्यानंतर बहुधा मिळत नाही. मॉरो (एर्न्स्ट मॉरो या जर्मन बालरोगतज्ञांच्या नावावरून ओळखण्यात येणाऱ्या) प्रतिक्षेपी क्रियेत मुलाचे डोके काही सेंमी. अधांतरी सोडताच हातापायाचे स्नायू आकुंचन पावतात. दोन्ही बाहू व पाय शरीरापासून दूर नेले जातात. ही प्रतिक्षेपी क्रिया चौथ्या किंवा पाचव्या महिन्यानंतर मिळत नाही.

चूषण (चोखून ओढून घेणे) आणि गिळणे या क्रिया स्तनपानाकरिता आवश्यक असतात. गर्भावधी संपण्याच्या सुमारास मेंदूच्या बाह्यकात (सर्वांत बाहेरच्या करड्या भागात) तंत्रिका कोशिकांचे पुष्कळ थर तयार झालेले असतात. बहुतेक सर्व संवेलके (वळ्या) आणि सीता (खाचा) असतात. मात्र त्या अल्पविकसित असतात. तंत्रिका कोशिकांचे कार्यानुरूप विभेदीकरण वयाच्या तिसऱ्या वर्षी पूर्ण होते. मेरुरज्जू जन्मवेळीच कार्यान्वित होण्यास योग्य असतो. मेंदूच्या बाह्यकाचे नियंत्रणात्मक कार्य सुरू झालेले नसते व म्हणून नवजात अर्भकातील सर्व जीवनावश्यक क्रियांवर उपबाह्यकाचे नियंत्रण असते [→ तंत्रिका तंत्र].

विशिष्ट ज्ञानेंद्रिये

(अ) दृष्टी : प्रखर प्रकाशात अर्भक पापण्यांची उघडझाप करते. बाहुली प्रतिक्षेप (प्रकाशात बाहुलीचे आकुंचन आणि अंधारात विस्फारण होणे) मिळतो. या प्रतिक्षेपाचा अभाव व बाहुली सतत विस्फारित राहणे मस्तिष्कांतर्गत विकृती दर्शवितात. (आ) श्रवणेंद्रिये : मोठ्या आवाजाने अर्भक दचकते. (इ) गंध : घाणेंद्रिय कार्यान्वित होण्यास सहा महिन्यांचा अवधी लागतो. (ई) चव : ही मात्र तिसऱ्या किंवा चौथ्या महिन्यापासून कळू लागते.

अंतःस्त्रावी ग्रंथी

[ज्यांचा स्त्राव सरळ रक्तात मिसळतो अशा ग्रंथी; → अंतःस्त्रावी ग्रंथि]. (अ) अधिवृक्क ग्रंथी : या आकारमानाने मोठ्या असतात व म्हणून नवजात अर्भकास कृत्रिम श्वासोच्छ्‌वास देताना त्यांना इजा होण्याचा संभव असतो. कधीकधी असा पुनरुज्जीवनाचा प्रयत्न करताना या ग्रंथीत आघाताजन्य रक्तस्त्राव होऊन अर्भक दगावते. (आ) अवटू ग्रंथी : जन्मतः विकसित असतात. (इ) पोष ग्रंथी : जन्मतः विकसित असतात. (ई) यौवनलोपी ग्रंथी : आकारमानाने बऱ्याच मोठ्या असतात व इतर शरीरावयवांच्या मानाने त्यांचे वजनही अधिक असते.

स्तन

स्त्री व पुरुष दोन्ही अर्भकांत जन्मानंतर चौथ्या ते दहाव्या दिवसांच्या दरम्यान कधीकधी स्तनवाढ झाल्याचे आढळते. याला ‘नवजात स्तनशोथ’ म्हणतात व त्यावर कोणताही इलाज करण्याची गरज नसते.

जन्मल्याबरोबर घ्यावयाची काळजी

जन्मल्याबरोबर अर्भकास दोन्ही पाय वर व डोके खाली अशा अवस्थेत उचलून धरावे. त्यामुळे श्वसनमार्गात प्रसूतीच्या वेळी शोषिले गेले असतील ते स्त्राव गुरुत्वाकर्षणामुळे बाहेर निघून येतील. हे स्त्राव हलक्या हाताने मऊ जाळीदार कापडाच्या तुकड्याने पुसून काढून नाक व तोंड मोकळे करावे. या अवस्थेतच चोषक उपकरणाने (आ. ४) मुखगुहा आणि घशातील श्लेष्मा (बुळबुळीत पदार्थ) चोषून घ्यावा.

वस्त्राच्या तुकड्याने मुखगुहेचा आतील भाग आणि घसा साफ करू नये, कारण तसे करण्याने तेथील श्लेष्मकलास्तरास (बुळबुळीत पातळ अस्तरास) इजा पोहोचून सूक्ष्मजंतूंच्या संक्रामणास प्रोत्साहन मिळते.

डोळे ओल्या कापसाच्या बोळ्यांनी साफ करावेत. प्रत्येक डोळ्याकरिता स्वतंत्र बोळा वापरावा व शिवाय एकदा वापरलेला पुनःपुन्हा वापरू नये. प्रत्येक डोळा उघडून त्यामध्ये १% सिल्व्हर नायट्रेट विद्रावाचा एक एक थेंब टाकावा व नंतर ते मिठाच्या विद्रावाने लगेच धुवावेत. सिल्व्हर नायट्रेटाचा विद्राव एक आठवड्यापेक्षा जुना असता कामा नये. जठरातील पदार्थांच्या चोषणाची नेहमीच गरज असते असे नाही; परंतु अकाल अर्भक व सीझेरियन छेद शस्त्रक्रियेने प्रसूत झालेल्या अर्भकामध्ये, तसेच मधुमेही मातेच्या अर्भकात जठरातील पदार्थ रबरी नळीचा उपयोग करून काढून टाकावेत. कारण अशा अर्भकात प्रत्यावर्तन (जठरातील पदार्थ घशापर्यंत परत येण्याची क्रिया) संभवते आणि ते धोकादायक असते.

आ. ३. जन्मल्याबरोबर अर्भक उलटे धरावे

नाळेमध्ये बोटांना लागणारे स्पंदन थांबेपर्यंत ती कापू नये. ती नाभीपासून ५ सेंमी. अंतरावर दोन स्पेन्सर वेल्स (टॉमस स्पेन्सर वेल्स या इंग्रज स्त्रीरोगतज्ञांच्या नावावरून ओळखण्यात येणाऱ्या) रोहिणी चिमट्यांच्या दरम्यान कापावी. अर्भकाकडचे टोक कमीत कमी २ बंधांनी घट्ट बांधावे. काहींच्या मताप्रमाणे हे टोक मुडपून नंतर बांधल्यास रक्तस्त्रावाचा धोका टळतो. नाळ जेवढी जाड तेवढा हा धोका अधिक असतो, कारण पहिल्या दोन तासांतच ती एवढी सुकते की, बंध ढिला पडण्याची शक्यता असते. ५ सेंमी. पेक्षा कमी ठेवल्यास जेवढी लांबी कमी तेवढा रक्तस्त्रावाचा धोकाही अधिक. कापल्याजागी पहिल्या दिवशी हेक्झॅक्लोरोफिनाची भुकटी लावावी. दुसऱ्या दिवसापासून त्या जागी ट्रिपल डायअ‍ॅक्रिफ्लाविन १·१४ग्रॅ. जेन्शियन व्हायोलेट २·२९ ग्रॅ. व ब्रिलियंट ग्रीन २·२९ ग्रॅ. आणि ऊर्ध्वपातित जल १,००० मिलि. यांचे मिश्रण लावावे. कापलेल्या टोकावर वस्त्राचा लहान तुकडा बांधावा. सबंध पोटावर नाळ झाकण्याकरिता पट्टी बांधू नये. कारण त्यामुळे उदरीय श्वसन क्रियेत अडथळा येण्याची व पट्टी मलमूत्राने खराब होण्याची शक्यता असते. सहाव्या ते आठव्या दिवशी नाळ गळून पडते.

आ. ४. श्लेष्माचोषक उपकरणे

श्वसन क्रिया जन्मानंतर एका मिनिटाच्या आतच सुरू होते. ती तशी सुरू न झाल्यास तळपायावर बोटांनी हलकेच चापट्या मारणे किंवा नाकात छोटी रबरी नळी घालणे इ. सहजशक्य प्रयोग करावेत. इतके करूनही श्वासोच्छ्‌वास सुरू न झाल्यास अन्य तातडीचे उपाय करावे लागतात. त्याकरिता विशिष्ट उपकरणे, ऑक्सिजन वगैरेंची जरूरी असते व म्हणून प्रसूती शक्यतो प्रसूतिगृहात होणे हितावह असते. अर्भक नीट श्वासोच्छ्‌वास करीत आहे, असे वाटल्यानंतर त्यास पाळण्यात एका कुशीवर झोपवावे. पाळण्याची पायाकडची बाजू ३०^° कोन होईल अशा बेताने उंच केलेली असावी. त्यामुळे उरले सुरले स्त्राव बाहेर पडण्यास मदत होते. ४ ते ८ तास या अवस्थेत झोपू द्यावे. मात्र मस्तिष्कांतर्गत आघात असल्याची शंका असल्यास डोके खाली करून झोपवू नये.

जन्मल्यानंतर लगेच आंघोळ घालण्याची पद्धत चुकीची व हानिकारक आहे. चेहरा व डोके स्वच्छ करावे आणि हात धुवावे. बगल व जांघ यांमधील भ्रूणस्नेहाचे थर काढून टाकावेत. थंडीपासून बचाव करण्यासाठी अर्भकास चादरीत (लोकरीपेक्षा कापसाच्या कापडात) गुंडाळावे. गुदद्वार, तोंड, जननेंद्रिये, पाठ व पावले नीट तपासून जन्मजात विकृती नसल्याची खात्री करून घ्यावी.

यानंतरच्या नवजात कालात अर्भकास पुढील गोष्टींची गरज असते. (१) योग्य पोषण : याविषयी अधिक माहिती ‘दुग्धस्त्रवण व स्तनपान’ या नोंदीत दिली आहे. (२) उष्ण व थंड हवामानात शारीरिक तापमान योग्य ठेवणे : पहिले दोन दिवस बगलेतील तापमान दर चार तासांनी व नंतर दर बारा तासांनी तपासावे. ३५·५^° से. ते ३७·२^° से. तापमान प्राकृत असते. (३) सूक्ष्मजंतू संक्रामणापासून संरक्षण : पुढील कारणांमुळे अर्भकास सूक्ष्मजंतू संक्रामणाचा धोका असतो.

(अ) गर्भकला अकाली फाटणे, वार शोथ (दाहयुक्त सूज), दीर्घकाल प्रसूती यांमध्ये अर्भकास मातेच्या जनन मार्गातील सूक्ष्मजंतूंपासून संक्रामणाचा धोका असतो. अशा वेळी प्रतिबंधक प्रतिजैव अंतःक्षेपणे (अँटिबायॉटिक इंजेक्शने) योग्य असतात.

(आ) देखभाल करणाऱ्या परिचारिका, दाई किंवा (रुग्णालयात जन्म झाला असल्यास) इतर रोगट अर्भकांपासून सूक्ष्मजंतू संक्रामण होऊ शकते. त्याकरिता विशिष्ट प्रतिबंधात्मक इलाज करावे लागतात.

(इ) स्टॅफिलोकोकाय, एश्चेरिकिया कोलाय, मोनिलिया यांसारखे सूक्ष्मजंतू परिसर, भांडी किंवा अर्भक विष्ठा यांद्वारे संक्रामण करण्याची शक्यता असते व म्हणून अर्भकाचे खराब झालेले कपडे ताबडतोब काळजीपूर्वक बदलावे. भांडी निर्जंतुक ठेवावी. (४) रोग लक्षणावर नजर ठेवणे : कोणतेही रोगलक्षण आढळल्यास वैद्यकीय सल्ला ताबडतोब घ्यावा.

अकाल अर्भक

सांख्यिकीय व्याख्येप्रमाणे २,५०० ग्रॅ.पेक्षा कमी जन्म-वजनाचे अर्भक गर्भावधीकाल विचारात न घेताच ‘अकाल अर्भक’ गणले जाते. आंतरराष्ट्रीय मानकाप्रमाणे हीच व्याख्या सर्वत्र मान्य झाली आहे. भारतासारख्या विकसनशील देशात २,४०० ते २,१५० ग्रॅ. वजनाच्या अर्भकास ‘अकाल अर्भक’ म्हणावयास हरकत नसावी.

अकाल अर्भकाच्या संगोपनात अनेक अडचणींना तोंड द्यावे लागते. अर्भकाच्या शरीर तापमानातील बदल, अती थंड किंवा अती गरम होणे, अधूनमधून नीलवर्णता उत्पन्न होणे, दुग्धपान किंवा स्तनपानातील अडचणी इत्यादींचा समावेश यात होतो. अकाल अर्भक जेवढे अधिक अकाल तेवढे त्याचे वजन कमीच असते. त्याची लांबीही कमीच असते. त्वचालाली अधिक असते आणि वरील अडचणींचा संभवही अधिक असतो. ३० आठवडे पूर्ण होण्यापूर्वीच जन्मलेल्या अर्भकात जिवंत राहण्याचे प्रमाण अत्यल्प असते, तर २८ आठवड्यांपूर्वी जन्मलेली जवळजवळ सर्वच अर्भके मरण पावतात. प्रथम-प्रसवा स्त्रियांतील नवजात अर्भकांत अकाल अर्भकांचे प्रमाण ४०% आढळते व बहुप्रसवा स्त्रियांत ते २०-२५% आढळते.

कारणे

५०% अकाल अर्भकांमध्ये अकालत्वाचे कारण निश्चित सांगता येत नाही. याबद्दल पुढील काही सत्य घटना निश्चित ज्ञात आहेत : (१) आर्थिक व सामाजिक दृष्ट्या पुढारलेल्या वर्गात फक्त ७% अर्भक अकाल असतात, तर गरीब व मागासवर्गीयांत त्यांचे प्रमाण १५% आहे. या मागासलेल्या वर्गात अपुरे पोषण, गर्भारपणाच्या शेवटच्या महिन्यांतील अविश्रांत श्रम व थकवा, चिरकारी (दीर्घकालीन) सूक्ष्मजंतू संक्रामणे व प्रसूतिपूर्व काळात घ्यावयाच्या काळजीकडे दुर्लक्ष, यांचा ज्ञात कारणांत समावेश आहे. (२) गर्भजन्यविषरक्तता [→ गर्भारपणा], (३) बहुगर्भावस्था (जुळे, तिळे वगैरे), (४) प्रथम प्रसूती आणि इतर कारणांमध्ये, (५) चिरकारी संक्रामणे, आजूबाजूची परिस्थिती, वांशिक फरक, सिगारेटचे अती धूम्रपान वगैरेंचा समावेश होतो.

अकाल अर्भकतेचे प्रमाण

अगदी काटेकोरपणे विचार केल्यास गर्भावधी काल विचारात घेणे जरूर असले, तरी मातेच्या या काळाच्या मापनावर अवलंबून राहता येत नाही. याच कारणाकरिता हे प्रमाण ठरविण्याकरिता (१) शारीरिक वाढ, (२) वजन आणि विशेषेकरून (३) लांबी विचारात घेतात.

(१) शारीरिक वाढ : त्वचालाली (नीग्रो अर्भकात सुद्धा) अशक्त आणि कुंथत झालेला जन्म-चीत्कार, सुरकुतलेला व सुकलेला चेहरा (त्वचेखालील वसा-अभावाचे लक्षण), नखे मऊ व बोटांच्या टोकांपर्यंत न वाढलेली, पुरुष अर्भकात मुष्क त्वचा लाल वा रंगहीन असणे या लक्षणांवरून अकाल अर्भकतेचे प्रमाण अजमावता येते.

(२) वजन : अर्भकाच्या वजनावरच अकाल अर्भकत्व ठरविणे पुष्कळसे स्वेच्छ आहे कारण स्वीडन किंवा उ. अमेरिकेत नवजात अर्भकाचे सर्वसाधारण जन्म-वजन ३·६ किग्रॅ. असते, तर भारतात ते फक्त २·९३ किग्रॅ. असते. याच कारणाकरिता जन्म-वजन २·१ किग्रॅ. पेक्षा कमी असणे, हे भारतात अकाल अर्भकतेचे प्रमाण मानावयास हवे.

(३) लांबी : लांबीवरून अकाल अर्भकतेचे प्रमाण ठरविणे अधिक खात्रीशीर असते. मद्रासमधील नवजात अर्भकांची सर्वसाधारण लांबी ४९ सेंमी. असल्याचे आढळले आहे. या लांबीत प्रत्येक २·५ सेंमी. कमी लांबी २ आठवड्यांचा कमी गर्भावधी काल दर्शविते. उदा., एका नवजात अर्भकाची लांबी ४१·५ सेंमी. आहे म्हणजे ती सर्वसाधारण लांबीपेक्षा ७·५ सेंमी. कमी आहे. यास २·५ ने भागले म्हणजे ३ ही संख्या येते व ३ X २ = ६ आठवडे हा कमी गर्भावधी काल मिळतो.

संगोपनातील अडचणी व त्यांवरील उपाय : अकाल अर्भकांच्या संगोपनातील अडचणी व त्यांवरील उपाय खाली दिले आहेत.

मातेस द्यावयाच्या सुचना

(१) स्तनपान करताना स्तनाग्रांच्या स्वच्छतेकडे फार काळजीपूर्वक लक्ष द्यावे. (२) अर्भक स्तनपान करीत नसेल, तरीही दुग्धस्त्रवण चालूच राहावे म्हणून दर चार तासांनी स्तनातील दूध हाताने पिळून काढून टाकावे. (३) अधिक काळपर्यंत कृत्रिम दुग्धपान करावयाचे झाल्यास रुग्णालयातून घरी जाण्यापूर्वी या विषयाची सर्व तांत्रिक माहिती तिने करून घ्यावी. तज्ञांच्या देखरेखीखाली काही दिवस स्वतःच कृत्रिम दुग्धपान (नलिका प्राशन वगैरे) करवावे.

फलानुमान

सर्वसाधारणपणे १·५ किग्रॅ. जन्म-वजनापेक्षा कमी वजन असलेल्या अर्भकात मृत्यूचे प्रमाण ५०-६०% असते. १ किग्रॅ. वजनाच्या अर्भकामध्ये ९०% मरण पावतात. विशेष काळजी घेणाऱ्या साधनांच्या उपलब्धतेवर फलानुमान अवलंबून असते. रुग्णालयातून घरी गेल्यानंतरची काळजी सर्वस्वी मातापित्यांच्या बौद्धिक पातळीवर अवलंबून असते. अशा वेळी कमी समजूतदार, अडाणी मातापित्यांच्या अकाल अर्भकात सूक्ष्मजंतू संक्रामण किंवा अपुरी काळजी यामुळे मृत्युसंख्येत वाढ संभवते. योग्य संगोपनानंतरही अकाल अर्भकाच्या मेंदूस इजा होण्याचे प्रमाण नेहमीच अधिक असते.

नवजात अर्भकातील प्रमुख रोग : नवजात श्वासरोध

जन्मानंतर श्वासोच्छ्‌वास सुरू होण्यास एक मिनिटापेक्षा अधिक अवधी लागला किंवा तो असमाधानकारक असला, तर त्यास श्वासरोध म्हणतात. यामुळे मेंदूला ऑक्सिजनन्यूनतेमुळे कायमची इजा होण्याचा किंवा मृत्यूचाही धोका असतो. ऑक्सिजनन्यूनता हे मृतजात अर्भकांपैकी ५०% मृत्यूंचे आणि नवजात कालातील १५% मृत्यूंचे कारण असते. श्वासरोधात ऑक्सिजनन्यूनता तसेच कार्बन डाय-ऑक्साइडाचे आधिक्य (अपुऱ्या वायुवीजनामुळे झालेले) हे दोन्ही कारणीभूत असतात.

कारणे

(अ) श्वसनकेंद्राचे अनियमित कार्य : (१) प्रसूतीच्या वेळी मातेने सेवन केलेली गुंगी आणणारी, वेदनाशामक अथवा शुद्धिहारक औषधे. (२) गर्भाशयात असतानाच वार गर्भाशयापासून अलग होणे, मुखस्थ (गर्भाशयाच्या खालच्या भागात तयार झालेली आणि आंतर-मुखाला आवेष्टित वा संलग्न असलेली) वार, नाळेवर दाब पडणे, गर्भाशयाचे जोरदार आकुंचन, मातेच्या अवसाद (तीव्र प्रकारच्या आघातानंतर आढळून येणारा सार्वदेहिक प्रतिक्षोभ) किंवा गर्भहेतुक विषाक्तता यांसारख्या विकृती गर्भाला मिळणाऱ्या रक्तप्रवाहात अडथळा उत्पन्न करतात. (३) मेंदूतील श्वसनकेंद्राची अपूर्ण वाढ. उदा., वजनात अतिशय कमी असलेले अकाल अर्भक.

(आ) नवजात अर्भकाच्या श्वसनमार्गातील अडथळे : श्लेष्मस्त्राव, रक्त किंवा उल्बद्रव (गर्भाशयात गर्भाभोवती असणारा द्रव) श्वसनमार्गात शिरून अडथळा उत्पन्न होण्याचा संभव असतो.

(इ) अकाल अर्भकाचे अपुरे वाढलेले श्वसन क्रियावश्यक स्नायू आणि इतर विकृती. उदा., मध्यपटलातील (छाती व पोट यांना विभागणाऱ्या पटलातील) अंतर्गळ, फुफ्फुसपात.

(ई) नवजात अर्भकाच्या श्वसनमार्गातील जन्मजात विकृती. उदा.,⇨ खंडतालू.

प्रवृत्तीकर कारणांमध्ये अकाल अर्भक, गर्भहेतुक विषरक्तता, मधुमेही मातेचे अर्भक आणि छेदन शस्त्रक्रियेने प्रसूत झालेली अर्भके यांचा समावेश होतो.

उपचार

या विकारावर तातडीने उपचार सुरू करावे लागतात. याकरिता जेव्हा श्वासरोध उद्‌भवण्याची शंका असेल (उदा., मधुमेही माता) तेव्हा प्रसूती शक्यतो प्रसूतिगृहातच होणे जरूर असते. याशिवाय तात्पुरते उपाय करून श्वासोच्छ्‌वास सुरू न झाल्यास ऑक्सिजन द्यावा लागतो आणि म्हणून ही प्रसूती रुग्णालयात होणे अधिक हितावह असते. पुनरुज्जीवनाचे सर्व उपाय केवळ तज्ञ व्यक्तीच करू शकतात. नवजात अर्भक ऑक्सिजनन्यूनतेला १० ते १५ मिनिटे तोंड देऊ शकते म्हणून श्वासरोधावरील उपचार चालू ठेविल्यास ते यशस्वी होण्याचा संभव असतो.

नवजात कावीळ

नवजात कालात काविळीचे प्रमाण बरेच असते. कावीळ हा रोग नसून एक लक्षण आहे. अनेक रोगांमध्ये ती उद्‌भवते. नवजात अर्भकातही निरनिराळ्या रोगांत ती उद्‌भवते. त्यांपैकी काहींची माहिती येथे दिली आहे.

शरीरक्रियात्मक कावीळ : ५०% पेक्षा अधिक वेळा नवजात अर्भकातील कावीळ या प्रकारात मोडते. कोणताही इलाज न करता पाचव्या ते सातव्या दिवशी ती आपोआप बरी होते. तिची सुरुवात जन्मानंतर दुसऱ्या अथवा तिसऱ्या दिवशी होते. काविळीशिवाय इतर कोणतेही लक्षण आढळत नाही. पहिल्याच दिवशी दिसणारी कावीळ बहुधा या प्रकारची नसते, तसेच पहिल्या आठवड्यानंतर सुरू होणारीही या प्रकारात न मोडणारीच असते. शंका आल्यास रक्तरसातील पित्तारुणाचे प्रमाण मोजता येते. हे प्रमाण १५ मिग्रॅ. च्या वर गेले किंवा दररोज ५% ने वाढल्याचे आढळले, तर इतर कारणे शोधावी लागतात.

रक्तविलयजन्य कावीळ

नवजात अर्भकाच्या रक्तातील तांबड्या कोशिकांचा नाश होण्यास मातेने तयार केलेली प्रतिपिंडे (सूक्ष्मजंतू, त्यांची विषे व इतर हानिकारक पदार्थांना प्रतिरोध करण्यासाठी रक्तद्रवात निर्माण होणारे विशिष्ट पदार्थ) कारणीभूत असतात. मातेमध्ये ही प्रतिपिंडे दोन प्रकारच्या प्रतिजनांच्या (प्रतिपिंडे निर्माण होण्यास कारणीभूत होणाऱ्या पदार्थांच्या) प्रक्रियेपासून बनतात : (१) ऱ्हीसस ग्राही (ऱ्हीसस पॉझिटिव्ह) प्रतिजन आणि (२) ए किंवा बी प्रतिजन, गर्भाच्या रक्तातील ही प्रतिजने काही कारणांमुळे त्याच्या तांबड्या कोशिकांसह मातेच्या रक्तात मिसळल्यावर प्रतिपिंडे तयार होतात. गर्भाच्या रक्तात ती वारेतील रक्तप्रवाहातून शिरल्यानंतर गर्भाच्या तांबड्या कोशिकांचा नाश करतात. जन्मानंतर पहिले काही दिवस ही प्रतिपिंडे अर्भकाच्या रक्तात बऱ्याच प्रमाणात राहिल्याने कोशिकानाश चालूच राहून रक्तविलयजन्य कावीळ उद्‌भवते. पहिल्या प्रतिपिंडामुळे होणाऱ्या गर्भावरील परिणामाला ‘ऱ्हीसस विरुद्धधर्मीयत्व’ आणि दुसऱ्याला ‘एबीओ (मातेचा रक्तगट ओ असतो म्हणून) विरुद्धधर्मीयत्व’ म्हणतात. दोन्ही प्रकारच्या रक्तविलयामुळे रक्तरसातील पित्तारुणाचे प्रमाण अतिशय वाढून मेंदूवर गंभीर परिणाम होण्याची शक्यता असते. माता-पित्याचे रक्त, नवजात अर्भकाचे रक्त, विशिष्ट चाचणी परीक्षा यांवरून या प्रकारच्या काविळीचे निदान करतात. प्रसूतिपूर्व काळातही अशा प्रकारची कावीळ उद्‌भवण्याची शक्यता निरनिराळ्या परीक्षांवरून अजमावता येते व उपचार योजना अगोदरच करता येते.

सूक्ष्मजंतू संक्रामणजन्य कावीळ

या प्रकारच्या काविळीबरोबरच जंतू संक्रामणाची इतर लक्षणेही आढळतात. उदा., अधूनमधून नीलवर्णता दिसणे, दुग्धपान नीट न करणे व बेशुद्धी. कधीकधी कावीळ हेच एकमेव लक्षण असू शकते व म्हणून नाभी, त्वचा इ. शरीरभागांची काळजीपूर्वक तपासणी कोणत्याही प्रकारच्या काविळीत करतात कारण जंतू संक्रामणाचा धोका या विशेष शरीरभागामध्ये अधिक असतो. पूर्वी विंकेल रोग या नावाने (एफ्. सी. डब्ल्यू. फोन विंकेल या जर्मन स्त्रीरोगतज्ञांच्या नावावरून) ओळखली जाणारी विकृती केवळ सूक्ष्मजंतू संक्रामणजन्य गंभीर कावीळच होती, हे आता समजलेले आहे. उपचारामध्ये रक्ताधान व प्रतिजैव औषधे उपयुक्त असतात.

नवजात यकृतशोथ

या प्रकारात दीर्घकाल (कित्येक आठवडे) टिकणारी कावीळ असते आणि ती रोधजन्य असते. मूत्र गडद रंगाचे, तर मल फिकट रंगाचा असतो. यकृत व प्लीहा आकारमानाने वाढलेल्या असतात. ही विकृती बहुधा व्हायरसजन्य असावी. वैद्यकीय सल्ल्यानुसार उपचार करणे हितावह असते.

वरील प्रमुख कारणांशिवाय नवजात अर्भकातील काविळीची इतरही कारणे आहेत [→ कावीळ].

जन्म-आघात

प्रसूतिशास्त्रातील प्रगती व मातेच्या आरोग्याची गर्भारपणी घेतली जाणारी काळजी यांमुळे प्रसूतीच्या वेळी आढळणाऱ्या अर्भकांच्या जन्म-आघातांचे प्रमाण बरेच कमी झाले आहे. तरीदेखील मृतजातता व नवजात कालातील मृत्यू यांच्या कारणांत जन्म-आघात हे एक प्रमुख कारण आहे. अकाल अर्भकात जन्म-आघातांचे प्रमाण अधिक असते. कारण त्यांचे शरीर-ऊतक अपक्व व भंगूर असते. पूर्ण दिवसांचे अर्भक जसे या आघातांना तोंड देऊ शकते तसे अकाल अर्भक देऊ शकत नाही व म्हणून ते मृत्यू पावण्याची शक्यताही अधिक असते. प्रसूतीच्या वेळी अनेक प्रकारचे जन्म-आघात संभवतात. त्यांपैकी काहींची माहिती येथे दिली आहे.

प्रसवशीर्षशोफ

प्रसूतीच्या वेळी गर्भाच्या दर्शनी भागावर दाब पडून जी सूज येते तिला ‘प्रसवशीर्षशोफ’ म्हणतात. या सुजेला प्रसवशोफ असेही म्हणता येईल कारण दर्शनी भाग नेहमी डोकेच असत नाही. कधीकधी चेहरा, ढुंगण किंवा बाह्य जननेंद्रिये हेही दर्शनी भाग असतात आणि त्यांवरही अशी सूज संभवते. जन्मानंतर लगेच दिसणारी ही सूज रक्तमिश्रित द्रवसाठ्यामुळे आलेली असून डोक्यावर ती शिरोवल्कापुरती मर्यादित असते. सर्वसाधारणपणे कोणताही इलाज न करता ती २ ते ३ दिवसांत बरी होते.

मस्तक रक्तार्बुद : कवटीच्या हाडाच्या पर्यास्थिकलेच्या (भोवतालच्या दृढ तंतुमय पटलाच्या) खाली रक्त गोळा होऊन जी सूज येते तिली ‘मस्तक रक्तार्बुद’ म्हणतात. ही सूज जन्मानंतर बहुधा दुसऱ्या दिवशी दिसू लागते व ती हानिकारक नसते. काही आठवडे किंवा महिने टिकणारी ही सूज हळूहळू कमी होत जाऊन पूर्णपणे नाहीशी होते. कोणताही इलाज करावा लागत नाही.

आ. ५. मस्तक रक्तार्बुद युग्म

चिमटाजन्य आघात

प्रसूतीच्या वेळी कधीकधी शस्त्रक्रिया करून प्रसूती पूर्ण करावी लागते. त्याकरिता गर्भ विशिष्ट चिमट्यात पकडून बाहेर ओढावा लागतो. अशा वेळी गर्भाच्या पकडलेल्या शरीरभागावर इजा होण्याचा नेहमी संभव असतो. अगदी साध्या रक्त साखळण्यापासून ते थेट गंभीर विदारित जखमाही होतात. अलीकडील मामस्ट्रॉम निर्वात उत्सर्जक उपकरणाच्या वापरापासून चिमट्यांचा वापर कमी झाला असला, तरी काही शिरोवल्काचे आघात याही उपकरणापासून झालेले आढळतात.

मस्तकांतर्गत आघात : जन्म-आघातांमध्ये सर्वांत गंभीर प्रकारचे आघात मस्तकाच्या आतील भागांना होतात आणि ते अनेक वेळा नवजात अर्भकाच्या मृत्यूला कारणीभूत असतात. अशा प्रकारच्या आघातामध्ये कधीकधी फक्त मस्तिष्कावरणांनाच (मेंदूच्या भोवतील आवरणांनाच) इजा होते; परंतु गंभीर रक्तस्त्राव होत नाही. काही वेळा मेंदूचे प्रत्यक्ष विदारण होऊन गंभीर रक्तस्त्राव होतो. या प्रकारात अर्भक बहुधा मृत्यू पावते. आघातामुळे कधीकधी जलशीर्ष (कवटीच्या पोकळ भागात प्रमाणाबाहेर द्रव साचणे) अथवा दृढतानिकेच्या (मेंदूभोवतील सर्वांत बाहेरच्या दृढ व तंतुमय आवरणाच्या) खाली चिरकारी रक्तार्बुद तयार होते. पुष्कळ वेळा अधून मधून आकडी (झटके) येणे हा अशाच प्रकारच्या आघातांचा दूरगामी परिणामही असतो.

------------------------------------------------------------------------------------------

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश