सर्व जातीजमातींत आढळणारी ही विकृती मुलांपेक्षा मुलींमध्ये दुप्पट प्रमाणात आढळते. व ती बहुतकरून ५ ते १५ वर्षे वयाच्या दरम्यान आढळते. या विकृतीचा विशिष्ट आजार म्हणून विचार करण्याऐवजी एक लक्षणसमूह म्हणून विचार केल्यास ही लक्षणे इतर काही आजारांतही आढळतात. गती व हालचाल यांसंबंधी प्रमुख लक्षण असलेल्या आजारांना ‘अपगतिमुक्त आजार’ असे म्हणतात. अपसामान्य अनैच्छिक हालचाली असलेल्या विकृतीमध्ये अनियमित, अंगग्रही, एकाएकी उद् भवणाऱ्या, शरीरातील एका दुसऱ्या स्नायुगटात यदृच्छ अथवा स्वैर फिरणाऱ्या हालचालींचा समावेश असलेला एक गट आढळतो व या गटात बालकंपवाताचा समावेश होतो. या गटात पुढील विकृतींचा समावेश होतो. (१) हंटिंग्टन कंपवातः जी. एस्. हंटिंग्टन (१८५१-१९१६) या अमेरिकन वैद्यांच्या नावावरून ओळखण्यात येणाऱ्या या विकृतीलाच आनुवांशिक किंवा चिरकारी कंपवात म्हणतात. मध्यम वयात उद् भवणारी ही विकृती मनोभ्रंशयुक्त असून सतत वाढत जाते. लक्षणे सुरू झाल्यापासून सर्वसाधारणपणे पंधरा वर्षांच्या आत रोगी दगावतो. (२) अवटुविषाक्तता : या विकृतीला ‘अत्यवटुत्व’ असेही म्हणतात [⟶ अवटु ग्रंथि]. (३) सार्वदेहिक आरक्तचर्मक्षय : त्वचेतील संयोजी ऊतकात (समान रचना व कार्य असणाऱ्या कोशिकांच्या-पेशींच्या-समूहात) शोथ (दाहयुक्त सूज) उत्पन्न होऊन निरनिराळी लक्षणे उत्पन्न करणारी, बहुधा तरुण स्त्रियांत उद् भवणारी अज्ञातहेतुक (कारण अज्ञात असलेली) विकृती. (४) रक्तकोशिकाधिक्य-रक्तता : रक्तातील तांबड्या कोशिकांची संख्या वाढणे. अस्थिमज्जेची (हाडांच्या मधील पोकळीत असणाऱ्या मऊसर पदार्थाची) अतिवृद्धी, प्लीहावृद्धी (पानथरीची वाढ) व यकृतवृद्धी ही लक्षणे असलेली विकृती. (५) औषधजन्य कंपवात : फेनीटॉइन सोडियम अथवा डायलँटीन नावाचे औषध ⇨अपस्मार या रोगात पुष्कळ दिवस घ्यावे लागते आणि त्यामुळे कधीकधी कंपवात उद् भवतो. स्त्रियांमध्ये संततिप्रतिबंधक गोळ्यांच्या सेवनामुळेही कंपवात होण्याचा संभव असतो. (६) अर्धांग कंपवात : मस्तिष्काघात (मेंदूतील रक्ताघाती आघातजन्य विकृती), मेंदूतील अर्बुद (नवीन कोशिकांच्या अत्यधिक वाढीमुळे निर्माण होणारी गाठ), डोक्याच्या कवटीवरील आघात किंवा मेंदूतील अमिवाही मस्तिष्क केंद्रावरील शस्त्रक्रियेनंतर एक हात व एक पाय जोराने फेकल्यासारख्या होणाऱ्या हालचाली.
वरील विकृतींशिवाय डांग्या खोकला, घटसर्प, कॅल्शियम न्यूनत्व, गर्भारपणातील कंपवात इ. विकृतींतही कंपवात हे लक्षण आढळते. प्रस्तुत नोंदीत फक्त बालकंपवाताविषयीच माहिती दिली आहे. ‘कंपवात’ अशी स्वतंत्र नोंद असून तिच्यात प्रौढ वयामध्ये उद् भवणाऱ्या स्वतंत्र विकृतीचीच माहिती दिलेली आहे. बालकंपवाताच्या पन्नास टक्क्यांपेक्षा अधिक रुग्णांत या आजाराबरोबरच, आजारापूर्वी किंवा नंतर, संधिज्वरातील हृद् दाह, ह्दयातील झडपांची विकृती किंवा संधिशोथ ही लक्षणे आढळतात. यामुळे बालकंपवात व संधिज्वर यांचा संबंध असल्याचे मानले जाते. बालकंपवात झालेला रुग्ण क्वचितच मृत्यूमुखी पडतो व या कारणामुळे शवविच्छेदनाची पुरेशी संधी न मिळून या विकृतीचा विकृतिविज्ञानविषयक सखोल अभ्यास झालेला नाही. मेंदूमध्ये प्रसृत मस्तिष्कशोथ (निरनिराळ्या भागांत कमीअधिक प्रमाणात रोहिणीशोथ व कोशिकांचे विघटन झालेले) आढळतो.
संदर्भ : Scott, R. B., Ed., Price’s Textbook of Practice of Medicine, Oxford, 1977.
कुलकर्णी, श्यामकांत; भालेराव, य. त्र्यं.
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 6/5/2020