सॉलोमन बेटे

पॅसिफिक महासागराच्या दक्षिण-पश्चिम भागातील एक स्वतंत्र द्वीपसमूह. ऑस्ट्रेलियापासून ईशान्येस सु. १,६०० किमी.वर, तर न्यू गिनी बेटाच्या पूर्वेस सु. ४८५ किमी.वर हा द्वीपसमूह आहे. या देशात ⇨ ग्वॉदल कॅनल मालेता, न्यू जॉर्जिया, सॅन क्रिस्तोबल ( माकीरा ), सांता इझाबेल व श्वाझल ही प्रमुख ज्वालामुखी बेटे आहेत. त्याशिवाय फ्लॉरिडा व रसेल हा लहान गट; शॉर्टलंड, मोनो, व्हेला लाव्हेला, कॉलॉम्बांगारा, रानाँग्गा, गीझो व रेंदोव्हा बेटे; पूर्वेकडील सांता क्रूझ, टिकोपिया, रिफ व डफ गट; दक्षिणेकडील रेनल व बलोना; उत्तरेकडील आँटाँग जावा ( लॉर्ड होवे ) व अनेक लहान लहान बेटांचा सॉलोमनमध्ये समावेश होतो. सॉलोमन द्वीपसमूहातील अगदी वायव्य भागात असलेल्या बूगनव्हिल ( द्वीपसमूहातील सर्वांत मोठे बेट ), बुका व काही छोट्या बेटांचा समावेश पापुआ न्यू गिनी देशात होतो. सॉलोमनचा अक्षवृत्तीय व रेखावृत्तीय विस्तार अनुक्रमे ५° द. ते १२° ३′ द. अक्षांश व १५५° ३०′ पू. ते १६९° ४५′ पू. रेखांश यांदरम्यान आहे. या द्वीपसमूहाचा आग्नेय-वायव्य विस्तार १,६८८ किमी. तर ईशान्य-नैर्ऋत्य विस्तार ४६८ किमी. आहे. याचे भूक्षेत्र सु. २८,३७० चौ. किमी. असले, तरी पॅसिफिक महासागराच्या ६,००,००० चौ. किमी. क्षेत्रात ही बेटे विस्तारलेली आहेत. लोकसंख्या ५,५२,२६७ (२०११ अंदाज ) आहे. ग्वॉदल कॅनल ( क्षेत्रफळ ५,६६८ चौ. किमी.) या देशातील सर्वांत मोठ्या बेटावरील होनीआरा ( लोकसंख्या ७९,५४२–२०११ अंदाज ) हे राजधानीचे ठिकाण आहे.

भूवर्णन

सॉलोमनमधील प्रमुख बेटे वायव्य-आग्नेय दिशेत परंतु एकमेकांना समांतर अशा रांगांमध्ये पसरली असून ती आग्नेयीस सॅन क्रिस्तोबल बेटात एकत्रित आलेली दिसतात. यातील प्रमुख बेटे ओबडधोबड, पर्वतीय व ज्वालामुखीय असून अनेक लहान बेटे कमी उंचीची प्रवाळ कंकणद्वीपे आहेत. मोठ्या बेटांवरील पर्वतश्रेण्यांमध्ये अनेक ठिकाणी तुटलेले कटक व सोंडी असून त्यांदरम्यान खोल व अरुंद दऱ्या आहेत. पर्वतश्रेण्यांमधील अनेक शिखरे सस.पासून १,२०० मी. पेक्षा अधिक उंचीची आढळतात. ग्वॉदल कॅनल बेटावरील काव्हो पर्वत श्रेणीतील पोपमनासीऊ ( उंची २,४४० मी.) हे सर्वोच्च शिखर आहे. याच बेटावर सर्वाधिक सपाट किनारी मैदान आहे. अनेक जागृत ज्वालामुखी येथे आहेत. मोठ्या बेटांवरील नद्या नेहमीच पूरक असून त्यांची ऊर्जानिर्माणक्षमता मोठी आहे.

सॉलोमन बेटाचे हवामान विषुववृत्तीय प्रकारचे आहे. एप्रिल ते नोव्हेंबर या कालावधीत कोरड्या आग्नेय व्यापारी वाऱ्यांमुळे येथील हवामान शीत राहते, तर डिसेंबर ते मार्च या कालावधीत वायव्य विषुववृत्तीय वाऱ्यांमुळे तापमान वाढून मोठ्या प्रमाणात पर्जन्यवृष्टी होते. पावसाळ्यात कधीकधी विनाशकारी चकीवादळे येथे येऊन धडकतात. सरासरी पर्जन्यमान २०० ते ३०० सेंमी.च्या दरम्यान, तर तापमान २०º ते ३२ º से. यांदरम्यान असते. येथील ७७·६ टक्के क्षेत्र वनाच्छादित आहे. विशेषतः अंतर्गत भागातील शिखरे घनदाट अरण्यांनी व्यापलेली आहेत. बेटांच्या किनारी भागांत विस्तृत दलदली प्रदेश, कच्छ वनश्री व नारळाचे वृक्ष आढळतात.

इतिहास

सॉलोमन बेटांवर इ. स. पू. २००० च्या दरम्यान ऑस्ट्रोनियन भाषिक लोकांनी वस्ती केली असावी. बायबल च्या जुन्या करारातील सॉलोमन राजाचे नाव या बेटांना देण्यात आले. स्पॅनिश नाविक व समन्वेषक अल्व्हारो दे मेंडाना दे नेईरा हा सॉलो न बेटांपर्यंत पोहोचणारा पहिला यूरोपियन असावा (१५६८). त्याने १५९५ मध्ये पुन्हा येथे येऊन सांता क्रूझ द्वीपसमूहात वसाहत स्थापन करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला. त्यानंतर डच, फ्रेंच व ब्रिटिशांनी या बेटांचे समन्वेषण करुन त्यांवर आपले हक्क सांगितले. त्यानंतर दोनशे वर्षांनी इ. स. १७६७ मध्ये ब्रिटिश मार्गनिर्देशक सॅम्युएल वॉलिस याच्या सफरीतील दुसऱ्या जहाजाचा कमांडर फिलीप कार्टेरेट याने पुन्हा ही बेटे शोधली. फ्रेंच समन्वेषक ल्वी आंत्वान दे बूगँव्हील याने १७६८ मध्ये उत्तर सॉलोमन बेटांचा शोध लावला. ब्रिटिश मिशनरींनी १८५० च्या दशकात या बेटांवर स्थानिक लोकांबरोबर आपल्या कार्यास सुरुवात करुन १८७० च्या दशकात येथे वसाहत स्थापन केली. जर्मनांनी उत्तर सॉलोमनवर आपला हक्क सांगितला (१८८५). १८९३ मध्ये ब्रिटनने दक्षिणेकडील काही बेटे ब्रिटिश रक्षित राज्ये म्हणून घोषित केली. ब्रिटन व जर्मनी यांच्यात झालेल्या करारानुसार १८९८-९९ मध्ये जर्मनांनी पश्चिम सामोआवरील आपला हक्क मान्य करुन घेऊन त्याच्या बदल्यात आपल्या ताब्यातील सॉलोमन बेटे ब्रिटनला हस्तांतरित केली.

दुसऱ्या महायुद्घकाळात जपानी सैन्याने १९४२ मध्ये सॉलोमन बेटांवर हल्ला करुन त्यांवर ताबा मिळविला होता. त्यानंतर पुढील तीन वर्षे सॉलोमन बेटांवर–विशेषतः ग्वॉदल कॅनल बेटावर–युद्घ लढले गेले. दुसरे महायुद्घ संपुष्टात आल्यानंतर १९४६–५० या कालावधीत या बेटांवर ‘मार्चींग रुल’नावाची स्वातंत्र्य चळवळ उदयास आली. ब्रिटनने १९७० मध्ये या बेटांना नवीन संविधान दिले. त्यात काही स्थानिक लोकप्रतिनिधींसह अधिशासक परिषद स्थापण्याची तरतूद होती. १९७५ मध्ये ब्रिटनच्या रक्षित राज्याला अंतर्गत स्वयंशासनाची मान्यता मिळाली. तसेच ब्रिटिश सॉलोमन रक्षित बेटे या ऐवजी सॉलोमन बेटे असे नाव बदलण्यात आले. त्यानंतर ७ जुलै १९७८ रोजी सॉलोमन बेटांना संपूर्ण स्वातंत्र्य बहाल करण्यात आले.

या देशात संसदीय शासनपद्घती आहे. एकसदनी राष्ट्रीय संसद असून त्यात सार्वत्रिक प्रौढ मतदानपद्घतीने चार वर्षांसाठी निवडून दिलेले ६० सदस्य असतात. संसद सदस्यांमधून पंतप्रधानांची निवड केली जाते. गव्हर्नर-जनरल हा देशाचा प्रमुख असून त्याची निवड संसदेच्या सल्ल्यानुसार पाच वर्षांसाठी केली जाते. पंतप्रधानांच्या शिफारशीनुसार गव्हर्नर जनरल इतर मंत्र्यांची नेमणूक करतात. सॉलोमन बेटाची विभागणी नऊ प्रांतांमध्ये करण्यात आलेली आहे.

आर्थिक स्थिती

सॉलोमन हा विकसनशील देश आहे. येथे खुली अर्थव्यवस्था असून ती प्रामुख्याने कृषी, मासेमारी, लाकूड कापकाम यांवर आधारित आहे. एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या फक्त २ टक्के क्षेत्र लागवडीखाली आहे. सुके खोबरे, नारळ, पामतेल व कोको ही प्रमुख नगदी पिके असून, रताळी, तारो, पाम, तांदूळ, केळी व भाजीपाला ही उदरनिर्वाहक पिके घेतली जातात. सन २००३ मधील अंदाजे कृषी उत्पादने पुढीलप्रमाणे (उत्पादन हजार टनांत ) : नारळ ३३०, रताळी ८३, तारो ३८, पामतेल ३४, याम २८, सुके खोबरे ३०, पाम मगज ८.पशुपालनात प्रामुख्याने डुकरे व गुरे पाळली जातात. डुकरे ६८,००० व गुरे १३,००० असे पशुधन होते (२००३ अंदाज ). मासेमारी व्यवसायही महत्त्वाचा असून मुख्यतः ट्यूना माशांची पकड केली जाते. सन २००५ मध्ये एकूण २८,५२० टन मत्स्योत्पादन झाले. पामतेल निर्मिती, प्रक्रियाकृत मत्स्योत्पादने,भात सडणे, मासे डबा बंदीकरण, मासे गोठविणे, लाकूड चिरकाम, अन्न व तंबाखू प्रक्रिया, सौम्य पेये, फर्निचर निर्मिती इ. उद्योग येथे चालतात. लाकूड उद्योगातील बहुतांश उत्पादनांची निर्यात केली जाते. लाकूड उत्पादन ६,९२,००० घ. मी. होते (२००३). १९९७ मध्ये वनसंसाधनांपासून ३०९·४ द. ल. सॉलोमन आयलंड डॉलर इतके उत्पन्न मिळाले. सोने उत्पादन ३,४५६ किग्रॅ . तर चांदी उत्पादन २,१३८ किग्रॅ. होते (१९९९). पर्यटन व्यवसाय ही महत्त्वाचा असून समुद्र पर्यटन व दुसऱ्या महायुद्घकाळातील युद्घस्थळे ही पर्यटकांची प्रमुख आकर्षणे आहेत. २००२ मध्ये ३७,००० पर्यटकांनी या बेटांना भेट दिली.

सॉलोमनमधून मासे, खोबरे, लाकूड व पामतेल यांची निर्यात प्रामुख्याने जपान, ग्रेट ब्रिटन, फिलिपीन्स व दक्षिण कोरियाला केली जाते. अन्नपदार्थ, जिवंत प्राणी, खनिज इंधन व वंगण, यंत्रसामग्री व वाहतुकीची साधने यांची आयात प्रामुख्याने ऑस्ट्रेलिया, सिंगापूर, न्यूझीलंड या देशांकडून केली जाते. एकूण आयात व निर्यात मूल्य अनुक्रमे २१६·९ द. ल. व १२१·६ द. ल. अमेरिकी डॉलर होते (२००६).

पर्वतीय व जंगलमय प्रदेशांमुळे रस्तेबांधणी व त्यांची देखभाल करणे जिकिरीचे ठरते. सॉलोमन बेटांवर एकूण १,३६० किमी. लांबीचे रस्ते असून त्यांपैकी ३४ किमी. लांबीचे रस्ते फरसबंदी आहेत (२००२). सर्व बेटांदरम्यान तसेच ऑस्ट्रेलिया, ग्रेट ब्रिटन व जपानशी नियमित जलवाहतूक चालते. होनीआरा, यानदीना, नॉरो ही प्रमुख बंदरे आहेत. होनीआरा येथे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आहे. सॉलोमन आयलंड डॉलर हे येथील अधिकृत चलन आहे. सेंट्रल बँक ऑफ सॉलोमन आयलंड्स ही मध्यवर्ती बँक आहे.

लोक व समाजजीवन

सॉलोमनच्या एकूण लोकसंख्येत ९३ टक्के लोक मेलानीशियन वंशाचे आहेत. त्याशिवाय पॉलिनीशियन, मायक्रोनीशियन,यूरोपियन व चिनी वंशाचे लोक येथे राहतात. इंग्रजी ही अधिकृत भाषा आहे. इंग्रजीवर आधारित ‘पिजन इंग्लिश’ ही भाषा सर्वत्र बोलली जाते. सुमारे ८५ टक्के लोक मेलानीशियन भाषा बोलतात. एकूण सु. १२० स्थानिक भाषा बोलल्या जातात. सुमारे ९५ टक्क्यांपेक्षा अधिक लोक ख्रिस्ती धर्मीय व प्रामुख्याने प्रॉटेस्टंट पंथीय आहेत. ग्रामीण भागात सु. ८० टक्क्यांपेक्षा अधिक लोक राहतात. आरोग्यविषयक चांगली काळजी घेतली जाते. क्षयरोगाचे निर्मूलन होत आले असले, तरी हिवतापाची समस्या अद्याप टिकून आहे. दरहजारी जन्मप्रमाण ३३ व मृत्यूमान ४·६ होते (२००२ अंदाज ). १९९२–२००२ या दशकातील वार्षिक लोकसंख्या वाढीचा वेग ३·२ टक्के होता. सरासरी प्रसूतिमान प्रति स्त्री ४·२ अपत्ये असे होते (२००४). सरासरी आर्युमान ७१ वर्षे आहे. येथे ११ रुग्णालये, ३१ डॉक्टर व ४६४ नोंदणीकृत परिचारिका होत्या (१९९७).

शिक्षण सक्तीचे नाही. विशिष्ट वयाच्या मुलांना शासकीय व चर्चसंचालित शाळांमधून औपचारिक शिक्षण दिले जाते. २००२ मध्ये प्राथमिक शाळांत ८२,३३० विद्यार्थी तर माध्यमिक शाळांत २१,७०० विद्यार्थी शिक्षण घेत होते. महाविद्यालयीन स्तरावर शिक्षक प्रशिक्षण, व्यापार व व्यावसायिक प्रशिक्षण दिले जाते. होनीआरा येथे साऊथ पॅसिफिक विद्यापीठ आहे. प्रौढ साक्षरतेचे प्रमाण ६२ टक्के होते (१९९८). टिकोपिया हे सर्वाधिक लोकसंख्येची घनता असलेले बेट असून होनीआरा हे सर्वांत मोठे शहर आहे. ( चित्रपत्र ).

स्त्रोत -मराठी विश्वकोश