पिट, विल्यम धाकटा

पिट, विल्यम धाकटा

प्रारंभीच्या कारकीर्दीत त्याने अडम स्मिथ या अर्थशास्त्रज्ञाने सुचविलेले सिद्धांत प्रथमच प्रत्यक्ष कृतीत उतरविले आणि इंग्‍लंडचा जमाखर्च सुधारून राष्ट्रीय कर्ज कमी केले; प्रशासनातील दिवाळखोरी व लाचलुचपत कमी केली; उद्योगधंद्यास उत्तेजन दिले आणि परराष्ट्राशी व्यापार वाढविला. हिंदूस्थान, कॅनडा आदी वसाहतींत त्याने अनेक प्रशासकीय सुधारणा घडवून आणल्या. यामुळे त्याचे पार्लमेंटमध्ये वजन वाढले आणि तो अत्यंत लोकप्रिय झाला. एवढेच नव्हे, तर तिसर्‍या जॉर्जवर त्याची छाप पडली. कॉमन्स सभेची सुधारणा, निग्रो गुलाम पद्धती, मुद्रणस्वातंत्र्य इ. प्रश्नांवर त्याने केलेली संसदेतील भाषणे प्रसिद्ध असून त्यांमुळे त्याच्या पक्षाचे वर्चस्व इंग्‍लंडमध्ये वाढले. त्याने आयर्लंडबरोबर संसदीय समझोता घडवून आणला (१८००); गुलामांचा व्यापार नष्ट करणे, आयर्लंसंबंधी धोरण, आयरिश कॅथलिकांना देऊ केलेले हक्क इ. त्याच्या सुधारणांना राजाने विरोध केला; म्हणून पिटने अखेरीस कंटाळून राजीनामा दिला (१८०१).

सुरूवातीस फ्रान्सबरोबर इंग्‍लंडचे व्यापारी संबंध मैत्रीचे होते; पण क्रांतीनंतर नेपोलियन सर्वसत्ताधारी झाला आणि इंग्‍लंडशी त्याने युद्ध आरंभिले. यावेळी इंग्‍लंडच्या आरमारात बंड झाले आणि एका लढाईत इंग्‍लंडचा पराभव झाला. तथापि पिटने युक्त्याप्रयुक्त्यांनी तसेच आपल्या वक्तृत्वाने पार्लमेंटमध्ये आपले बहुमत टिकविले आणि दुसर्‍या खेपेस पंतप्रधान झाल्यानंतर (१८०४-०६) फ्रान्सविरुद्ध लढण्याकरिता यूरोपीय राष्ट्रांचा संघ बनविला; आम्येनचा तह केला आणि ट्रफॅल्गरच्या लढाईत नेपोलियनच्या आरमाराचा पूर्ण धुव्वा उडवून इंग्‍लंडचे नाविक सामर्थ्य पुन्हा एकदा सिद्ध केले (१८०५). तथापि उल्म व ऑस्टरलिट्‌झ (१८०५) येथील दोन मोठ्या पराभवानंतर तो खचला. त्यानंतर तो आजारी पडला व काही दिवसांतच लंडनमध्ये मरण पावला.

पिटच्या खासगी जीवनाविषयी अनेक कथा प्रचलित आहेत. त्याचा लॉर्ड ऑक्लंडच्या एल्नर ईडन या तरूणीशी विवाह ठरला होता; पण ऐनवेळी हे लग्‍न मोडले आणि विल्यम पिट अखेरपर्यंत अविवाहित राहिला. आपला वेळ संसारात जाईल आणि त्यामुळे आपल्या देशसेवेत खंड पडेल, अशी त्याला भीती वाटत असे. त्याला फार थोडे मित्र होते. लहानपणापासून एकाकी जीवन व ‘पोर्ट’ नावाची दारू यांची त्याला विशेष आवड होती. तो समाजात फारसा मिसळत नसे. सामाजिक व सांस्कृतिक समस्यांकडे त्याने कधीच आत्मीयतेने लक्ष दिले नाही. प्रत्येक गोष्ट तो आत्मविश्वासाने करी. त्याचे राजकारण व्यवहार्य दृष्टिकोनावर आधारलेले असे. राजकारण ही कला आहे असे तो मानी. त्याने अनेक सुधारणा करून कार्यक्षम प्रशासनव्यवस्था अंमलात आणली; लाचलुचपतीबरोबर अकार्यक्षम व्यक्तींना काढून टाकले. देशाची सेवा करण्याची संधी कुणीही गमावू नये, तसेच तिचा गैरवापर होऊ नये, म्हणून तो दक्ष असे. देशाची आर्थिक स्थिती सुधारूनसुद्धा त्याला स्वत:ची आर्थिक घडी बसवता आली नाही. त्यामुळे मृत्युसमयी त्याला अतोनात कर्ज झाले. अठराव्या शतकात प्रचारात असणार्‍या इंग्रजी संविधानाचे सर्व संकेत तो तंतोतंत पाळीत असे. राजाचा मंत्रिमंडळ निवडण्याचा आणि राजकारणात हस्तक्षेप करण्याचा अधिकार त्याला मान्य होता; पण त्याचबरोबर त्याने संसदेचा कायदे करण्याचा हक्क आणि देशाच्या राजकारणातील तिचे महत्व हे राजा आणि लॉर्ड्‌स सभा यांपेक्षा श्रेष्ठ आहे, हे मत प्रतिपादन केले व दोन्हींचा समतोल साधून राजकारणात सुसूत्रता ठेवली. त्यामुळे इंग्‍लंडची लोकशाही अधिक दृढमूल झाली.

संदर्भ : 1. Aspinall, Arthur, Ed. The Correspondence of George, Prince of Wales, 1770-1812, London, 1963.

2. Ehrman, John, The Younger Pitt, New York, 1970.

3. Jarret, Derek, Pitt, The Younger, New York, 1974.

4. Roscberry, Lord, Life of Pitt, New York, 1969.

देशपांडे, सु.र.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश