देवी

तीव्र स्वरुपाच्या पूर्वरूपामध्ये (रोगास प्रत्यक्ष सुरुवात होण्यापूर्वीच्या अवस्थेमध्ये) अतिज्वर व सर्वांग ठणकणे यांसारखी इन्फ्ल्यूएंझाच वाटावा अशी जोरदार लक्षणे असलेला आणि दोन ते चार दिवसांनंतर परिसरीय उत्स्फोट (पुरळ) दिसू लागणाऱ्या व्हायरसजन्य सांसर्गिक रोगास ‘देवी’ म्हणतात. मरीआई, शितळादेवी यांसारख्या देवतांच्या प्रकोपामुळे हा रोग होतो, या जुन्या व भ्रामक कल्पनांमुळे या रोगास ‘देवी’ हे नाव रूढ झाले असावे.

इतिहास

अतिप्राचीन काळापासून मानवाला हा रोग माहीत असावा. रोगाच्या लक्षणांची अचूक वर्णने भारतीय व चिनी प्राचीन साहित्यात आढळतात. आयुर्वेदात या रोगाचा उल्लेख ‘मसूरिका’ म्हणून केला आहे. प्लेग, पटकी यांसारख्या भयंकर रोगांप्रमाणेच देवीने सुद्धा लक्षावधी मानवांचा बळी घेतला आहे. सर्व जगभर या रोगाचा बहुद्देशीय प्रादुर्भाव वारंवार झाला आहे. रूफर या शास्त्रज्ञांच्या मताप्रमाणे ईजिप्तमधील विसाव्या राजवंशातील एका ममीच्या (शुष्क प्रेताच्या) शरीरावरील लक्षणांच्या वर्णनावरुन त्याच्या मृत्यूचे कारण देवी हा रोगच असावा. ईजिप्तमधील पाचवे रॅमसीझ (इ. स. पू. १९६०) नावाच्या राजांच्या ममीच्या डोक्यावर देवीच्या तीव्र रोगामुळे उत्पन्न झालेली लक्षणे आढळली आहेत. पण या एक दोन उदाहरणांवरुन इ. स. पू. ११०० च्या समुरास देवी हा रोग अस्तित्वात असावा असे, खात्रीलायक अनुमान करता येत नाही. आदिमानवालाही हा रोग संसर्गजन्य असल्याची कल्पना असावी. कारण तसा एखाद दुसरा रोगी दिसताच सर्व जमात वस्ती सोडून व रोग्यास तसेच टाकून देऊन दूर जंगलात पळून जात असे. केवळ भारतातच हा रोग दैवी प्रकोपामुळे होतो, अशी भ्रामक समजूत नव्हती. बोर्निओतील डाइक आणि पश्चिम आफ्रिकेतील योरुबा जमातींतही हा रोग अनुक्रमे पिशाच्चबाधा व सैतानामुळे होतो, अशी समजूत रूढ होती.

इ. स. ५७० मध्ये स्वित्झर्लंडमधील बिशप ऑफ अ‍ॅव्हेन्‌चेस यांनी फ्रान्स व इटलीमधील देवीच्या साथींचा प्रथम उल्लेख केल्याचे आढळते. देवी या रोगास असलेले दुसरे पर्यायी नाव ‘व्हॅरिओला’ हे त्यांनीच प्रथम वापरले. त्यानंतर दहाव्या शतकात पर्शियातील हकीम अबूबाकर मोहमंद इब्न झकेरिया ऊर्फ राझेस यांनी देवी आणि गोवर यांमधील फरक दर्शविणारा निबंध लिहिला.

यूरोपमधील या रोगाच्या सविस्तर नोंदी पंधराव्या शतकापासूनच्या मिळतात. सोळाव्या, सतराव्या व अठराव्या शतकांत या रोगामुळे मानवाच्या एकूण जीवनावर झालेले भयंकर दुष्परिणाम वर्णिलेले सापडतात. गावेच्या गावे ओस पडल्याची, असंख्य लोक विद्रूप झाल्याची, अनेकांना अंधत्व आल्याची पुष्कळ उदाहरणे दिलेली आहेत. अठराव्या शतकात तर केवळ बोटावर मोजता येतील एवढेच लोक या रोगाच्या तडाख्यातून बचावले असावेत. चीनमध्ये तर या रोगाची एवढी जबरदस्त धास्ती वाटे की, कोणतीही माता आपल्या अपत्यास देवी येऊन गेल्याशिवाय ते वाचणारच नाही. अशीच खात्री मनात बाळगून असे.

अमेरिकेचा शोध लागल्यानंतर पंधरा वर्षांनी, १५२० च्या सुमारास, स्पॅनिश लोकांनी देवीचा रोग पश्चिम गोलार्धात प्रथम पोहोचविला. एकूण जवळजवळ ६०,००,००० तद्देशीयांपैकी ३५,००,००० अल्पकाळातच देवीला बळी पडले. यूरोपच्या गोऱ्या लोकांनी वापरलेल्या दारूगोळ्यापेक्षाही हा भूप्रदेश जिंकण्यास त्यांना देवी या रोगाने अधिक मदत केली असावी.

संप्राप्ती

ज्या व्हायरसांपासून हा रोग होतो त्यांना ‘देवीचे व्हायरस’ म्हणतात. या संज्ञेमध्ये तीव्र देवी, सौम्य देवी व व्हक्सिनिया (यामध्ये गोदेवी व मानवाला देवीची लस टोचल्यानंतर कधीकधी उत्पन्न होणाऱ्या प्रतिक्रिया यांचा समावेश असतो) यांना कारणीभूत असणाऱ्या सर्वच व्हायरसांचा समावेश होतो. ते सर्व रचनात्मक दृष्ट्या सारखेच असतात. त्यांचे प्रतिजन (ज्या पदार्थांचा शरीरात प्रवेश झाल्यामुळे रक्तरसामध्ये प्रतिकारक्षमता देणारी ग्लोब्युलिने–एक प्रकारची प्रथिने–तयार होतात असे पदार्थ) सारखेच असल्यामुळे त्यांपैकी कोणत्याही एकाने रोग झाल्यास इतर सर्वांविरुद्ध प्रतिरक्षा (रोगप्रतिकारक्षमता) उत्पन्न होते.

या व्हायरसांचे आकारमान मोठे (२०० ते २५० मायक्रोमायक्रॉन्स; १ मायक्रोमायक्रॉन = १०–९ मिमी.) असून साध्या सूक्ष्मदर्शकाखाली देवीच्या रोग्याच्या फोडाच्या पूयिका अवस्थेतील द्रवांत किंवा फोड फोडून त्याखालील त्वचेच्या खरवडलेल्या भागात विशिष्ट अभिरंजन (रंगविण्याच्या) पद्धतीने ते सहज दिसू शकतात. ते त्वचेच्या उपकला कोशिका द्रवात (अस्तराच्या पेशीतील द्रवात) वाढतात. व्हायरस पुंजांना ‘ग्वार्निएरी कण’ (जी. ग्वार्निएरी या इटालियन वैद्यांच्या नावावरून) म्हणतात. प्रत्यक्ष व्हायरसांना ‘पाशेन मूलकण’ (ई. पाशेन या जर्मन विकृतिवैज्ञानिकांच्या नावावरून) म्हणतात. शुष्कावस्थेत हे व्हायरस काही वर्षे टिकू शकतात. इंग्लंडमधील एका खेड्यात स्मशानात प्रेत पुरावयास जागा नसल्यामुळे तीस वर्षांपूर्वी देवीने मेलेल्या एका मृताची शवपेटी काढून टाकून ती जागा वापरावयाचे ठरले. शवपेटी भरभक्कम राहिली होती; पण ती फोडताच भयंकर दुर्गंधी जवळपास पसरली. एवढीच नव्हे तर त्या खेड्यातील फक्त दोन व्यक्तींशिवाय इतर सर्वांना ‘सौम्य देवीचा’ रोग उद्‌भवला. अ‍ॅबर्डीन येथील देवीचे रोगी अलग ठेवण्याकरिता बांधलेल्या व ते पाच वर्षे वापरात नसताना, एका रुग्णालयाचे बांधकाम पाडून टाकणाऱ्या मजुरास देवी आल्याचेही उदाहरण नमूद करण्यात आले आहे.

संसर्ग प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष उत्पन्न होऊ शकतो. दुसरा कोणताही प्राणी रोगवाहक नसून हा मानवापासूनच मानवात फैलावतो. तो पूर्वरूपापासूनच सांसर्गिक असून संसर्गोत्पादकता रोग्यामध्ये सतत वाढत जाते व तिचा उच्चबिंदू फोडांवरील खपल्यांमध्ये संपतो. तळहात, तळपाय व डोक्यावरील खपल्या सर्वांत जास्त संसर्गोत्पादक असतात. पूर्वरूपामध्ये रोगाचा फैलाव बिंदुजन्य स्वरुपाचा (बोलताना शिंकताना व खोकताना उडणारे अतिसूक्ष्म द्रवबिंदू व्हायरसजन्य असण्याचा) असल्यामुळे जवळच्या व्यक्तींमध्ये तो फैलावण्याची शक्यता असते. रोगाचा फैलाव संक्रामणी पदार्थही (रोग्याचे कपडे, भांडी वगैरे) करू शकतात. वायुजन्य फैलावाबद्दल अजून दुमत आहे. काहींच्या मते असा फैलाव १·५ किमी. पर्यंतही शक्य आहे. याउलट मुंबईच्या आर्थर रोड संसर्गजन्य रोगांच्या रुग्णालयातील १० वर्षांच्या पाहणीमध्ये वायुजन्य फैलावास पुरावा मिळालेला नाही. हा रोग एकदा होऊन गेलेल्या रोग्यास तो पुन्हा होत नाही म्हणजेच त्याच्यामध्ये आयुष्यभर पुरेशी प्रतिरक्षा तयार होते. या रोगाविरुद्ध नैसर्गिक प्रतिरक्षा असत नाही. सर्व जाती व वंश तसेच कोणत्याही वयात तो होऊ शकतो. गौरवर्णियांपेक्षा काळ्या रंगाच्या लोकांत तो होण्याचा संभव अधिक असतो.

 

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश