सुरक्षित मातृत्वची खात्री करणे

सामाजिक कारणे

वैद्यकीय कारणे

वैद्यकीय निगाविषयक सोयींची उपलब्धता.

• लवकर विवाह आणि गर्भधारणा
• वारंवार बाळंतपण
• मुलगा होण्यासाठीच आग्रह
• अशक्तपणा
• धोक्याची चिन्हे आणि लक्षणे याबाबत अज्ञान
• तपासणी करण्यात विलंब

• प्रसुतिदरम्यान अडचणी
• रक्तस्त्राव (कळांदरम्यान प्रसुतिपूर्व आणि प्रसुतीनंतर
• विषरक्तता
• संक्रमण किंवा पू होणे

• केंद्रांमधे अत्यावश्यक पुरवठा आणि प्रशिक्षित आरोग्य कर्मचा-यांचा अभाव
• आरोग्य कर्माचा-यांची अनास्था
• गुंतागुंतीच्या प्रसंगात अपुरा वैद्यकीय उपचार
• वैद्यकीय कर्मचा-यांव्दारे अपुरी कार्यवाही

आजार

गर्भवती असताना आजारी पडणे अस्वस्थ करणारे आणि न आवडणारे असते, अंशतः यासाठी की हा गर्भधारणेचा काळ असतो आणि अंशतः यासाठी की या काळात काही औषधे टाळायची असतात. आणखी म्हणजे हिवतापासारखे काही रोग गर्भधारणेदरम्यान गंभीर समस्या निर्माण करु शकतात. या कारणांमुळं महिलांनी त्या गर्भवती असताना रोग आणि संक्रमणं टाळण्याची काळजी घेतली पाहिजे. उदाहरणार्थ, झोपतेवेळी मच्छरदाणीचा वापर करावा आणि पाणी जे शिस्टोसोमियासिस सारखे रोग पसरवण्याची शक्यता असते, ते टाळावे.

वैयक्तिक स्वच्छता

दररोज अंघोळ करण्याने ताजेतवाने वाटते आणि त्यामुळे एखादे संक्रमण किंवा आजार टाळता येतो. स्तन आणि गुप्तांगांना स्वच्छ पाण्याने धुऊन त्यांची काळजी घेण्यासाठी ते विशेषत्वानं आवश्यक आहे. खरखरीत रसायनं किंवा डीटरजन्टस् आवश्यक नाहीत आणि ती नुकसानकारक ठरु शकतात. हलक्या कॉटनपासून बनवलेले ढीले कपडे वापरायला चांगले. योग्य मापाच्या ब्रेसिअर्स स्तनांना, ते जसजसे मोठे आणि नाजूक होतात तसे, आधार देण्यात मदत करतात.

गर्भधारणेदरम्यान समागम

गर्भधारणा सामान्य स्वरुपाची असेल तोवर त्या संपूर्ण काळात समागम करणे सुरक्षित असते. गर्भपाताचा धोका असेल (पूर्वी वारंवार आपोआप गर्भपात होण्याचा इतिहास असेल) किंवा मुदतपूर्व प्रसुतिचा धोका (यापूर्वी मुदतपूर्व प्रसुतिचा इतिहास असेल) असेल तर याकाळात समागम टाळावा. काही महिलांना गर्भधारणेदरम्यान समागमाची इच्छा कमी झाल्याचा अनुभव येतो. असं वाटणं हे सामान्य आहे आणि समागम करण्यापूर्वी आपल्या पत्नीची संमती घ्यावी असा सल्ला पुरुषाला देण्यात यावा. काही दाम्पत्यांना या काळात समागम करणं अवघड वाटतं. समागमादरम्यान महिलेच्या पतीने तिला त्रास होणार नाही याची काळजी घ्यावी.

बाळजन्माची आणि संकटाला तोंड देण्याची तयारी

दहापैकी चार गर्भवती किंवा प्रसुति झालेल्या मातांना त्यांच्या गर्भधारणेशी संबंधित काही गुंतागुंतीचा अनुभव येतो. यापैकी 15 टक्के महिलांना ते जीवाला घातक ठरु शकतं आणि त्याना तत्काळ प्रसुतीकालीन नीगेची गरज लागू शकते. यापैकी बहुतांश गुंतागुंतींचं आधीच निदान करता येत नसल्यानं, प्रत्येक गर्भधारणा ही संभाव्य आपात्कालीन स्थितीच्या तयारीनेच पाहावी लागते.

बाळजन्माची तयारी

सर्व गर्भवती महिलांना एक संस्थात्मक प्रसुतिसाठी प्रोत्साहित करण्यात यावे. प्रसुतिदरम्यान कोणतीही गुंतागुंत उद्भवू शकते. गुंतागुंत ही नेहमीच आधी कळू शकेल असं नाही, त्यांच्यामुळं मातेचं आणि किंवा बाळांचं जीवन धोक्यात येऊ शकतं.

एखाद्या आरोग्य सुविधा केंद्रात, कर्मचारी, उपकरणं, पुरवठा आणि औषधं आवश्यक तेव्हा चांगली निगा पुरविण्यासाठी उपलब्ध असतात. तपासणीची गरज निर्माण झाल्यास त्यामधे तशी यंत्रणा देखील असते.

आधार कर्मचा-यांची माहिती घेणेः संबंधित महिलेला तिच्या मुलांची निगा घेण्यात, आणि किंवा तिच्या घराची काळजी घेण्यात, वाहतुकीची व्यवस्था करण्यात, एखाद्या आपात्कालीन स्थितीत त्या महिलेसोबत आरोग्य केंद्रापर्यंत घेऊन जाण्यात हे कर्मचारी मदत करतात. जवळचे नातेवाईक किंवा समुदाय-आधारित आरोग्य कार्यकर्ते जसे, AWW आणि TBA यांच्याकडून मदत घ्यावी.

आर्थिक खर्च

प्रसुति आणि तत्संबंधी गोष्टींच्या खर्चाचा अंदाज संबंधित महिला आणि तिच्या कुटुंबाला देण्यात यावा. एखादी आपात्कालीन स्थिती उद्भवल्यास किंवा आधीच्या अंदाजापेक्षा अधिक खर्च आल्यास तयारी म्हणून त्यांना वरकड पैसै किंवा तातडीनं पैसे उभे करण्याची सोय करुन ठेवण्यास सांगावे. माता आरोग्यासाठी निधी पुरविणा-या विद्यमान योजना आणि वेळोवेळी सुरु करण्यात येणा-या योजनांची माहिती त्यांना करुन देण्यात यावी.

कळा सुरु होण्याची लक्षणेः कळा सरु होण्याचे सूचित करणारी पुढीलपैकी कोणतीही चिन्हे दिसून आल्यास त्या महिलेला आरोग्य सुविधा केंद्रत जाण्यास किंवा SBA ला संपर्क करण्यास सांगावे.

• एक रक्तयुक्त चिकट स्त्राव
• दर 20 मिनिटांनी किंवा कमी अंतरानं वेदनायुक्त ओटीपोटात आकुंचन येणे
• पाण्याची पिशवी फुटून योनीतून पाणी बाहेर येणे

गुंतागुंतीच्या स्थितीची तयारी

धोक्याची चिन्हेः गर्भधारणा, प्रसुती आणि प्रसुतिपश्चात् काळातील संभाव्य धोक्याची चिन्हे दिसल्यास त्याची माहिती संबंधित महिलेला आणि तिचे कुटुंबीय / काळजीवाहक यांना देण्यात यावी. गर्भधारणा, प्रसुती आणि प्रसुतिपश्चात् काळातील संभाव्य धोक्याची चिन्हे दिसल्यास तिने वाट न पाहता, तत्काळ एखाद्या रुग्णालयाला भेट द्यावी हे तिला हमखास सांगण्यात यावे.

पुढीलपैकी कोणत्याही परिस्थितीत त्या महिलेने एखाद्या FRU ला भेट द्यावीः

• गर्भधारणेदरम्यान कोणताही रक्तस्त्राव, प्रसुतिदरम्यान आणि पश्चात् योनीमार्गे अत्याधिक (500 मिलीपेक्षा जास्त) रक्तस्त्राव
• तीव्र डोकेदुखी सोबत अंधुक दिसणे
• उलट्या होणे किंवा शुध्द हरपणे
• कळा येण्याची स्थिती 12 तासांपेक्षा जास्त राहणे
• प्रसुतिनंतर 30 मिनिटांच्या आंत नाळ बाहेर न येणे
• मुदतीपूर्वीच कळा येणे (गर्भधारणेचे 8 महिने होण्यापूर्वीच कळा सुरु होणे)
• पडदा वेळेपूर्वीच किंवा कळा येण्यापूर्वीच फाटणे
• सतस ओटीपोटात वेदना होणे

संबंधित महिलेने खालीलपैकी कोणत्याही स्थितीत 24-तास प्राथमिक आरोग्य केंद्राला भेट द्यावीः

• ओटीपोटात वेदनेसह किंवा त्याविना उच्च ताप, आणि बिछान्यातून बाहेर न येण्याइतका अशक्तपणा येणे
• जलद अथवा अवघड श्वासोच्छवास होणे
• गर्भाची हालचाल मंदावणे किंवा नसणे
• अति प्रमाणात उलट्या होणे, ज्यामधे त्या महिलेला तोंडावाटे काहीही घेणे शक्य न होणे, त्यामुळे लघवीचे प्रमाण कमी होणे.

जवळचे प्राथमिक आरोग्य केंद्र / FRU चे ठिकाण

संबंधित महिला आणि तिच्या कुटुंबियांना नजिकच्या आरोग्य सेवा केंद्राबाबत माहिती असणे आवश्यक आहे, यापैकी प्राथमिक आरोग्य केंद्रात 24 तास आपात्कलीन स्त्रीरोग उपचार सेवा उपलब्ध असतात आणि FRU मधे रक्त देण्याची आणि शस्त्रक्रियेच्या सुविधा उपलब्ध आहेत.

वाहतुकीच्या सोयींची निश्चिती करणे

आरोग्यसेवा केंद्रात पोहोचण्यात उशीर होणे हा मातामृत्युसाठी कारणीभूत ठरणारा एक महत्वाचा मुद्दा आहे. जर त्या महिलेनं एखाद्या आरोग्य सुविधेत प्रसुती करवण्याचं ठरवलं असेल तर जेव्हा तिला त्या ठिकाणी जाण्याची गरज पडेल तेव्हा उपलब्ध करण्यासाठी एक वाहन निश्चित करावे. एखाद्या महिलेनं घरीच प्रसुति करवण्याचं ठरवलं असेल तरीसुध्दा एक वाहन निश्चितपणे तयार ठेवावं जेणेकरुन गुंतागुंतीची समस्या उद्भवल्यास आणि ताबडतोब तपासणी आणि निगेची गरज पडल्यास तिथं नेता येईल. एखाद्या आपात्कालीन स्थितीत एखादं वाहन कसं मिळवता येईल ते ठरविण्यासाठी पंचायत ग्राम आरोग्य समिती, महिला मंडळं, युवा मंडळं किंवा अन्य अशा मंडळांची मदत घेता येईल. महिलांना वाहून नेण्यासाठी मदत करण्याकरिता सध्या उपलब्ध असलेल्या विविध योजना लक्षात ठेवाव्यात.

रक्तदानासाठी तयारी

प्रसुतिपूर्व आणि पश्चात् रक्तस्त्राव होणे हे मातांच्या मृत्युचं एक महत्वाचं कारण आहे. अशा प्रकरणांमधे रक्त देण्यानं जीव वाचू शकतो. रक्त हे विकत घेता येत नसल्यानं रक्त चढवण्यासाठी ते मिळण्यापूर्वी त्याच्या बदली रक्त देण्यासाठी एक ऐच्छिक दाता मिळवणं गरजेचं आहे. रक्त चढवण्याची गरज भासल्यास असे रक्तदाते (2-3) तयार ठेवावेत.

प्रसुतिपश्चात् निगा

मातामृत्युंपैकी 50 टक्के मृत्यु हे प्रसुतिपश्चात् काळात होत असल्याचे संशोधनात दिसून आलं आहे. परंपरेनं प्रसुतिपश्चात् 42 दिवस (6 आठवडे) हा प्रसुतिपश्चात् कालावधी मानला जातो. योपैकी पहिले 48 तास आणि त्यानंतर पहिला आठवडा, हा माता तसंच तिच्या नवजात बालकाच्या आरोग्य आणि जिवीत्वासाठी सर्वात महत्वाचा काळ समजला जातो कारण सर्वाधिक माता आणि नवजात अर्भकविषयक जीवाला धोकादायक आणि जवळपास धोकादायक गुंतागुंत या काळात होते.

माता तसंच बाळाच्या आरोग्य निगेच्या सर्व पैलूंपैकी जन्मपश्चात् निगा आणि नवजात बालकाची प्रारंभिक निगा हे सर्वात दुर्लक्षित पैलू आहेत. भारतात केवळ सहापैकी एका महिलेला प्रसुतिपश्चात् काळात निगा मिळते. राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षणाच्या आकडेवारीनुसार घरी प्रसुति करवणा-यापैकी केवळ 16 टक्के महिलांना प्रसुतिनंतर दोन महिन्यांच्या काळात तपासणी करण्यात आली होती. त्यातही घरी प्रसुति करवणा-या महिलांपैकी केवळ २ टक्के महिलांना प्रसुतिच्या दोनच दिवसांच्या आत तर केवळ 5 टक्के महिलांना पहिल्या 7 दिवसांच्या आत प्रसुतिपश्चात् निगा देण्यात आली. या तुटपुंज्या प्रमाणातील महिलांपैकी बहुतांश महिलांना प्रसुतिपश्चात् भेटीच्या वेळी पुरवावयाची संपूर्ण माहिती आणि सेवा पुरवण्यात आल्या नाहीत.

प्रसुतिनंतर एखाद्या महिलेला शारीरिक आणि भावनिक अडचणींचा सामना करावा लागतो आणि तिला आधार तसंच समजुतीची आवश्यकता असते. या काळात उद्भवणा-या काही वैद्यकीय व्याधींमधे प्युएरपेरल सेप्सिस किंवा गर्भाशयाचे आणि आसपासच्या उतींचे संक्रमण, मूत्रमार्गात संक्रमण, गर्भाशय खाली उतरणे तसंच प्युएरपेरल मनोविकृती आजार यांचा समावेश आहे. या स्थितींचे निदान आणि उपचार शक्य तितक्या लवकर करणे महत्वाचे आहे. यापैकी काहींमुळे गंभीर / जीवाला घातक गुंतागुंत निर्माण होऊ शकते.

प्रसुतिनंतर सहा महिन्यांच्या काळात, मातेला अनेक शारीरिक आणि भावनिक बदलांचा सामना करावा लागतो.

• गर्भधारणा आणि कळांच्या तणावानंतर तिला दुःखी किंवा रडण्यासारखं वाटू शकतं.
• तिचे अंतर्गत अवयव, विशेषतः गर्भाशय, पूर्व आकारात येते.
• गर्भाशयातून येणारं रक्त आणि अन्य द्राव यांचा कालांतराने लाल ते फिकट गुलाबी होतो आणि प्रसुतिनंतर चार आठवड्यांनी पूर्णतः थांबतो.
• माता स्तनपान करवत नसेल तर 4-6 आठवड्यांनी, किंवा स्नपान करवत असेल तर अनेक महिन्यांनी मासिक पाळी पुन्हा चालू होते.

संभाव्य गुंतागुंत

प्रसुतिनंतरच्या काळात तीन गंभीर प्रकारची गुंतागुंत होऊ शकतेः विषबाधा (प्रसुतिनंतर पहिल्या दोन दिवसांत किंवा 48 तासांनी), संक्रमण आणि रक्तस्त्राव (अति रक्तस्त्राव). बराचवेळ कळा देण्यानं किंवा पडदा लवकर फाटण्यामुळं ब-याचदा संक्रमण होतं. प्रसुतिदरम्यान स्वच्छता नीट न पाळल्यानं देखील ते होऊ शकतं (उदाहरणार्थ, प्रसुति सहाय्यकाचे हात किंवा उपकरणं स्वच्छ नसतील तर), किंवा सीझेरियन शस्त्रक्रियेनंतर ते होऊ शकतं. तीव्र स्वरुपाच्या संक्रमणाच्या चिन्हांमधे, ताप, खालच्या ओटीपोटात वेदना, घाण वासासह योनीतून स्त्राव आणि उलट्या किंवा अतिसार यांचा समावेश आहे. ही चिन्हे गंभीर स्वरुपाची असून ती दिसताच संबंधित महिलेने तत्काळ एखादे चिकित्सालय किंवा रुग्णालयात जावे.

रकत्स्त्राव हा प्रसुतिनंतर दहा दिवस किंवा त्याहून अधिक काळपर्यंत होऊ शकतो. प्रसुतिनंतर नाळ पूर्णतः बाहेर न आल्यास, रकत्स्त्राव चालूच राहून तो अतिप्रमाणात होऊ शकतो. लोकिया हा योनीतून होणारा स्त्राव असून तो प्युरपेरिअम दरम्यान होतो. सुरुवातीला ते शुध्द रक्त असते, नंतर ते फिकट बनते, त्याचे प्रमाण कमी होते आणि अंततः ते थांबते. प्रसुतिनंतर अशक्तपणा आणि भगंदरचा त्रास निर्माण होऊ शकतो. भगंदर म्हणजे योनी आणि मूत्राशयाचा मार्ग किंवा गुदव्दार यांच्यादरम्यान भोकं निर्माण होतात.

गंभीर गुंतागुंत

प्रसुतिपश्चात् धोक्याची चिन्हेः

एखाद्या महिलेनं बाळाला जन्म दिल्यानंतर तिला पुढीलपैकी कोणतीही धोक्याची चिन्हे दिसून येत असल्यास, तिने तत्काळ निगा घ्यावीः

• शुध्द हरपणे, फिट्स किंवा धाप लागणे
• कमी होण्याऐवजी वाढणारा रक्तस्त्राव किंवा त्यात अनेक मोठ्या गुठळ्या किंवा उतींचे तुकडे असणे.
• ताप
• ओटीपोटात तीव्र वेदना किंवा वाढत जाणारी वेदना
• उलट्या आणि अतिसार
• घाण वासासह योनीतून रकत्स्त्राव किंवा द्राव
• छातीत तीव्र वेदना किंवा श्वास लागणे
• पाय किंवा स्तनांमधे वेदना, सूज, आणि / किंवा लालसरपणा
• एखाद्या छेदाच्या ठिकाणी (जर त्या महिलेची एपिसिओटॉमी किंवा सीझेरिअन शस्त्रक्रिया केली असल्यास) वेदना, सूज, लालसरपणा आणि / किंवा स्त्राव
• योनीतून लघवी किंवा मल (पोटाच्या हालचालीमुळं मल येणे) गळून बाहेर येणे
• लघवी करताना वेदना होणे
• हिरड्या, डोळ्यांच्या पापण्या, जीभ, किंवा तळवे फिकट पडणे.

प्रसुतिपश्चात् चिकित्सालयाची भेट
सामान्यतः एखाद्या नूतन मातेनं तिच्या पहिल्या प्रसुतिपश्चात् भेटीसाठी एखाद्या आरोग्य सुविधा केंद्रात जावे, किंवा प्रसुतिच्या पश्चात् 7-10 दिवसांच्या आत तिला एखाद्या आरोग्य कार्यकर्त्यानं घरी जाऊन भेट द्यावी. तिनं घरी प्रसुति करवली असेल तर हे विशेषत्वानं आवश्यक आहे. संबंधित महिला आणि तिचं बाळ हे प्रसुतिच्या वेदना आणि त्रासातून बरे होत आहेत याची खात्री करण्यासाठी ही पहिली भेट महत्वपूर्ण आहे. सर्वकाही ठीक असेल तर, पुढची भेट बाळाच्या जन्मानंतर सहा आठवड्यांनी करण्यात यावी. माता तसंच बाळाची तपशीलवार शारीरिक तपासणी करण्यात यावी आणि बाळाला लसीकरण करण्यात यावं. त्याशिवाय, त्या मातेला स्तनपान, समागम, कौटुंबिक बाबी इत्यादींविषयी काही प्रश्न असल्यास त्यांची उत्तरे देण्याकरिता ही एक उत्तम संधी आहे.

आहार आणि विश्रांती

बाळाच्या जन्मानंतर मातांना पुन्हा शक्ती मिळवण्यासाठी आणि प्रसव वेदना तसंच प्रसुतिमधून बरं होण्यासाठी चांगला आहार घेण्याची गरज असते. प्रसुतिदरम्यान त्यांचे रक्त वाया गेलेलं असल्यानं त्यांनी अशक्तता टाळण्यासाठी लोहाच्या गोळ्या घेणे चालूच ठेवावे. एखादी महिला स्तनपान करवत असेल तर तिच्या आहारात अतिरीक्त अन्न आणि पेयांचा समावेश असला पाहिजे. स्तनपान करवण्यामुळं शरीरातील पोषणाच्या साठ्यावरील मागणी वाढते त्यामुळं स्तनदा मातांना त्या गर्भवती असताना लागायचा त्यापेक्षा अधिक आहार त्यांना घ्यावा लागतो. उष्मांक, प्रथिनं, लोह, जीवनसत्वं आणि अन्य पोषक घटकांनी समृध्द आहार घ्यावा. उदाहरणार्थ, कडधान्यं, दूध आणि दुधाचे पदार्थ, हिरव्या पालेभाज्या आणि अन्य भाज्या, फळे, मांस, अंडे आणि मासे. प्रसुतिपश्चात् लगेच आणि स्तनपान करवण्याच्या दरम्यान अन्नाबाबतचे निर्बंध सामान्यतः दृढ असतात आणि गर्भधारणेच्या वेळेपेक्षा संख्येनं अधिक असतात. असे निर्बंध टाळावेत. त्यानी भरपूर प्रमाणात पेयंपदार्थ घेण्याची देखील खात्री करावी. संबंधित महिलेला तिची शक्ती परत मिळवण्यासाठी प्रसुतिपश्चात् कामात पुरेशी विश्रांती मिळण्याची देखील गरज आहे. तिनं स्वतःची काळजी घेण्याव्यतिरीक्त अन्य कोणतेही अवजड काम करण्याची तिला परवानगी देऊ नये असा सल्ला तिचे पती आणि अन्य कुटुंबियांना देण्यात यावा.

स्वच्छता

संबंधित महिलेला तिच्या योनीमार्गात काहीही न ठेवण्यास आणि दररोज गुदव्दाराचा भाग मलविसर्जनानंतर स्वच्छ करण्याबद्दल सल्ला द्या आणि समजावून सांगा. योनीमार्गातून मोठ्या प्रमाणात स्त्राव असेल तर अधिक वारंवारपणे किंवा दर 4-6 तासांनी तिथले पॅडस् बदलावेत. कापडाच्या घड्या वापरल्या असतील तर त्या भरपूर साबण आणि पाण्याने धुऊन उन्हामधे वाळवाव्यात. तिला नियमितपणे अंघोळ करण्यास आणि बाळाला घेण्यापूर्वी आपले हात स्वच्छ धुण्याचा सल्ला देण्यात यावा.