गीर्रे "बाज"

आपल्याकडे ३/४ जातींचे बाज पक्षी दिसत असले तरी त्यातील हे मधुबाज आणि पांढऱ्या डोळ्यांचा बाज त्यातल्या त्यात सहज दिसतात. शिकारी पक्ष्यांमधे मोडणाऱ्या या पक्ष्यांना अर्थातच त्यांचे खास बाकदार, अणुकुचीदार चोच, दमदार लांब तिक्ष्ण नख्या असलेले पाय आणि शक्तीमान पंख लाभले आहेत. यातील पांढऱ्या डोळ्यांचा बाज हा साधरणत: साध्या घारीच्या आकाराएवढा मोठा असतो. त्याचा गळा पांढरा असून त्याच्या बाजूला दोन काळ्या रेघा असतात. बाकीचे शरीर साधारणत: गडद फिकट तपकीरी असते. पंखांवर थोडी पिंगट झाक असते. याचे डोळे मात्र अगदी पांढरे किंवा पिवळसर असतात आणि इतर पक्ष्यांपेक्षा सहज वेगळे ओळखता येतात.

याचाच चुलतभाऊ आहे मधुबाज. इंग्रजीमधे याला "ओरीएंटल हनी बझार्ड" असे जरी म्हणत असले तरी त्यांच्या सवयी या घारीसारख्या जास्त असतात. यांची मान लांब असते आणि डोके काहीसे छोटे असते. इतर शिकारी पक्ष्यांच्या तुलनेने ते त्यांचे लहान डोके फारच क्षुद्र वाटते, किंबहुना त्याचा आकार तर एखाद्या कबुतराच्या डोक्यासारखा असतो. नरांच्या डोक्याचा रंग राखाडी असतो तर माद्यांच्या डोक्याचा रंग तपकीरी असतो. मादी ही नरापेक्षा आकाराने जास्त मोठी असते आणि तीचा रंगसुद्धा जास्त गडद असतो. या पक्ष्याचा डोक्यावर एक छोटासा तुरा असतो.

शेपटी लांब असून नराची शेपुट काळी असते आणि त्यावर पांढरा पट्टा असतो. या पक्ष्यांना हनी बझार्ड अथवा मधुबाज म्हणायचे कारण म्हणजे त्यांचे मुख्य खाणे हे मधमाश्या आणि इतर गांधीलमाश्या असते. अतिशय शिताफीने ते एखाद्या पोळ्यावर झडप घालता आणि आतील मधमाश्या, त्यांची अंडी, अळ्या, कोष, मध व घरट्याचा भाग खातात. मधमाश्या चावू नये म्हणून त्यांच्या पायाचे खास टणक खवले असतात. त्यांच्या चोचीजवळची पिसेसुद्धा काहीशी कठीण असतात त्यामुळे त्या तीथे मधमाश्या दंश करू शकत नाहीत. त्यांचे पाय आणि नख्या ही अशा प्रकारची पोळी, घरटी फोडण्यासाठी खास बनलेले असतात. या त्यांच्या खाण्याबरोबरच त्यांना नाकतोडे किंवा इतर किटक, पक्ष्यांची अंडी, छोटे पक्षी, बेडूक हे सुद्धा अन्न म्हणून चलते. हे पक्षी स्थलांतर करतात आणि हिवाळ्यात जेंव्हा त्यांच्या प्रदेशात खाणे कमी असते आणि कडाक्याची थंडी असते त्यावेळेस ते दक्षीणेकडे प्रवास करतात.

इतर सर्व शिकारी पक्ष्यांप्रमाणेच हे सुद्धा दाट जंगलांमधे रहाणारे आणि अतिशय लाजरेबुजरे असतात. आतापर्यंत हे पांढऱ्या डोळ्यांचे बाज अतिशय लांब लांब आणि दुर्बिणीतून बघितले होते किंवा त्यांचे एकदम लांबून छायाचित्रण केले होते. मात्र या वेळी पावसाळ्यात ताडोबाच्या जंगलामधे हा पांढऱ्या डोळ्याचा बाज आमच्या जीपबरोबर अगदी रस्त्यालगत उडत होता. मधेच तो झाडाच्या अगदी खालच्या फांदीवर बसायचा आणि मग रस्त्यावर उतरून खायला काही किटक शोधायचा.

एकदा तर तो चक्क रस्त्याजवळ असलेल्या मचाणाच्या लाकडी शीडीवर बसला आणि त्यामुळे त्याची जवळून आणि अगदी "आय लेव्हल"ला छायाचित्रे मिळाली. भरतपूरला दिसलेला मधुबाज हा तरूण पक्षी होता. त्याला त्याचे पुर्ण वाढल्या नंतर येणारे रंग आले नव्हते. उंच झाडावर बसून तो आम्हाला डोके वळवून वळवून बघत होता. भरतपूरच्या जंगलामधे सायकलने, पायी फिरायची परवानगी असल्यामुळे त्याच्या झाडाखाली उतरून आम्हाला त्याचे चारी बाजूने सहज छायाचित्रण करता आले. तो सुद्धा दरवेळेस अगदी चौकसपणे आमच्याकडे बघत होता. कान्हाचा जंगलात आम्ही एका पाणवठ्यावर जंगली प्राण्यांची वाट बघत थांबलो असताना शेजारच्या झाडावर हा देखणा पक्षी येउन उतरला. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात त्याने त्याच्या पंखांची सावकाश साफसुफ केली. त्यानंतर त्याने परत हवेत उड्डाण केले आणि वर तरळत, घिरट्या घालत तो निघून गेला. शिकारी पक्ष्यांचे इतक्या जवळून दर्शन आणि छायाचित्रण मात्र नक्कीच नशिबाने घडते.

लेखक - युवराज गुर्जर

स्त्रोत -  युवराज गुर्जर ब्लॉग