फुलपाखरांचा व्हॅलेंटाईन डे

फुलपाखरे लहान, नाजूक आणि तशी अल्पायुषी असल्यामुळे त्यांना त्यांचा वंश पुढे वाढवण्यासाठी फार थोडा वेळ मिळतो. या थोडक्या वेळातच नराला योग्य त्या मादीला शोधून तीला स्वत:कडे आकर्षित करून मिलन करायचे असते. अर्थातच त्यामुळे त्याच्यासाठी त्याचा हा व्हॅलेंटाईन जरी "डे" नसला तरी हा काळ महत्वाचा असतो. आपल्या जातीच्या, योग्य आणि मिलनास तयार मादीला शोधण्यासाठी नर गोन मार्ग अवलंबतात. एक तर ते उंच फांदीवर जाउन टेहेळणी करतात. यामुळे ते आजुबाजुने जाणाऱ्या माद्यांवर लक्ष ठेवतात आणि त्याच वेळेस दुसरा कोणी प्रतिस्पर्धी घुसखोर नर त्यांच्या या हद्दीत येत नाही ना हे सुद्धा पहातात.

दुसऱ्या मार्गामधे नर आजुबाजुला जीथे त्याला माद्या मिळण्याची शक्यता वाटते त्या ठिकाणांना भेटी देत रहातात. जर का या दोनही मार्गांमुळे त्याला मादी दिसली तर त्याचे पुढचे काम सुरू होते. मादी दिसली की त्याचे अर्धे काम झाले असले तरी त्याला योग्य जात, लिंग, मादी मिलनास तयार आहे की नाही याची शहानिशा करावी लागते. त्याचप्रमाणे मादीसुद्धा नर मिलनास तयार असेल तर नर योग्य आकाराचा, उठावदार रंगाचा आणि वासाचा आहे की नाही हे पडताळून बघते.

प्रत्यक्ष बघून जरी नर मादी शोधत असला तरी बऱ्याच वेळेस त्यांच्या शरीरातून प्रसरण झालेल्या संप्रेरकांमुळे त्यांना योग्य तो "सिग्नल" मिळतो. या करता उडणारे नर आजुबाजुने जाणाऱ्या माद्यांच्या आसपास उडत रहातात. यामुळे मादीला संप्रेरकांचा वास येउन जर ती मिलनास तयार असेल तर थांबते आणि जवळपास उतरते. नर तीच्या आसपास उडत रहातो आणि तीच्या पंखांना, पायांना, स्पर्शीकांना स्पर्श करत रहातो. मादीने जर अनुकूल हालचाली केल्या तर तो तीच्या शेजारीच उतरतो. यानंतर त्यांचे प्रत्यक्ष मिलन घडून येते. मिलनाचा हा काळ अगदी अर्ध्या तासापासून ते २४ तासांपेक्षा जास्त असू शकतो. काही काही जाती सकाळी मिलन करणे पसंद करतात तर काही जाती दुपारी मिलन करतात.

जर का या मिलन जोडीला धोका जाणवला तर सर्वसाधारणपणे मोठी असलेली मादी तशीच त्या अवस्थेत नराला घेउन उडत जाउन दुर सुरक्षीत ठिकाणी बसते. या मिलनानंतर मादीचे मुख्य काम असते ते योग्य असे अन्नझाड निवडून त्यावर अंडी घालण्याचे. काही जातीची फुलपाखरे एकेकटे अंडे घालतात त्यामुळे अर्थातच त्यांना बऱ्याच अन्नझाडांना भेटी द्याव्या लागतात. तर काही जातीची फुलपाखरे पुंजक्याने अंडी घालतात त्यामुळे त्यांचे एक दोन झाडांवरच काम निभावून जाते. बऱ्याच वेळेस या अन्नझाडांच्या आसपासच या माद्या आढळत असल्यामुळे बरेचसे नर सुद्धा या झाडांच्या आसपास त्यांच्याभोवती पिंगा घालताना आढळतात.
फुलपाखरांचे छायाचित्रण करताना जर का आपल्याला त्यांच्या सवयी माहित असतील तर आपल्याला त्यांची अधिक छान छायाचित्रे मिळू शकतात.

एकदा नागलाच्या जंगलात हिवाळ्यात पहाटे गेलो असताना "कॉमन गल" जातीचा नर मादीच्या आसपास उडताना मला दिसला. बराच वेळ त्याने मादीच्या आसपास घिरट्या घालवण्यात घालवला. काही वेळानंतर जेव्हा त्याला समजले की मादी मिलनास तयार आहे तेंव्हा तो तीच्या अगदी बाजूस उतरला आणि त्यांचे मिलन सुरू झाले. अर्थात हे असे होणार हे मला माहित असल्यामुळे मी बराच काळ तीथे थांबून राहिलो आणि मला त्यांची बरीच वेगवेगळी छायाचित्रे मिळाली. मागे अरालमच्या अभयारण्यात एक भलामोठा "ब्लू मॉरमॉन" चा नर त्या जातीच्या मादीच्या कोषाबाहेर ती बाहेर येण्याची वाट बघत बसला होता.

कोषाबाहेर मादी आल्यावर त्याला इतरत्र शोधाशोध न करता तीथल्या तीथे ती मिलनास आयती मिळणार होती. थोडा वेळ झाल्यावर अक्षरश: कोषातून बाहेर पडल्यापडल्या त्याने तीला मिलनास उद्युक्त केले आणि चक्क कोषाच्या वरच त्यांचे मिलन सुरू झाले. सोबतच्या छायाचित्रात अगदी झळाळणारी नवी कोरी मादी आणि नराची मिलन जोडी आणि खाली रिकामा कोष दिसत आहे. मात्र अशी छायाचित्रे मिळायला थोडेफार नशीब आणि त्यांचा अभ्यास असायला लागतो.

लेखक - युवराज गुर्जर

स्त्रोत - युवराज गुर्जर ब्लॉग