कोष्ट कोळिंजन

कोष्ट कोळिंजन

(हिं. कुलिंजन, सुगंधबच; क. कोळंजन, द्रुमाष्ट; सं. कुलिंजन इं. ग्रेटर (मेजर) गलंगल, जावा गलंगल; लॅ. आल्पिनिया गॅलंगा; कुल-झिंजिबरेसी). ही सु. २ मी. उंच, बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणारी) ⇨ओषधी मूळची इंडोनेशिया व मलाया येथील असून पूर्व हिमालयात व सह्याद्रीतही आढळते; तसेच हिची लागवडही करतात.

मूलक्षोड (जमिनीत आडवे वाढणारे खोड) बहुवर्षायू, ग्रंथिल (गाठाळ), सुगंधी; पाने लांब व अरुंद असून कडा पांढऱ्‍या आणि मध्यशीर मोठी व बळकट असते. फुले ३ सेंमी. लांब, हिरवट पांढरी; ओष्ठ पांढरा व त्यावर लालसर रेषा. फुले परिमंजरीवर गर्दीने मेमध्ये येतात [→ फूल].

फळ लहान, नारिंगी व लाल असून इतर शारीरिक लक्षणे ⇨सिटॅमिनी (झिंजिबरेसी) गणात वर्णिल्याप्रमाणे असतात. सुक्या मूलक्षोडाचा उपयोग ज्वर, संधिवात व श्वसनविकार यांवर करतात. ⇨आल्याप्रमाणे ते उत्तेजक, सुगंधी, दीपक (भूक वाढविणारे) असून जंतुनाशक, दुर्गंधनाशक, वायुनाशी, वाजीकर (कामोत्तेजक) व पौष्टिक आहे.

ते मसाल्यात घालतात; तसेच त्यापासून बाष्पनशील (उडून जाणारे) तेल काढतात. फुले कच्ची खातात व बी मसाल्यात घालतात. कॅलिको छपाईत त्रिफळ्याबरोबर मूलक्षोड वापरतात. ग्रेटर गलंगल हे औषधाचे इंग्रजी व्यापारी नाव असून भारतात ते दरवर्षी आठ क्विंटल लागते.

तारका

(लॅ. आल्पिनिया अ‍ॅलुघस). ही ओषधी कोष्ट कोळिंजनाच्याच वंशातील असून तिचे गुणधर्म व सर्वसाधारण शारीरिक लक्षणे तशीच आहेत. फुलातील ओष्ठ लालसर व फळ काळे असते. तिचा प्रसार द. कोकणात आहे. मुळे ग्रंथिल व सुवासिक असतात; नवीन लागवड मुळापासून करता येते; बागेत शोभेकरिता लावतात. चीनमधील जातीची (इं. लेसर गलंगल; लॅ. आल्पिनिया ऑफिसिनॅरम ) मूलक्षोडे अधिक चवदार व स्वादयुक्त असतात

लेखक: जमदाडे, ज. वि.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश